Anrhydeddau Gorsedd Cymru 2024

Anrhydeddau Gorsedd Cymru 2024

 

Cyhoeddir enwau’r rheini fydd yn cael eu derbyn i’r Orsedd drwy anrhydedd, yn Eisteddfod Genedlaethol Rhondda Cynon Taf eleni

Mae’r anrhydeddau hyn, a gyflwynir yn flynyddol, yn gyfle i roi clod i unigolion o bob rhan o’r wlad am eu cyfraniad arbennig i Gymru, ein hiaith a’u cymunedau lleol ar hyd a lled Cymru.  

Braf yw cael cydnabod y bobl hyn drwy drefn anrhydeddau’r Orsedd, a’u hurddo ar Faes yr Eisteddfod, ym Mharc Ynysangharad, Pontypridd fore Llun 5 Awst a bore Gwener 9 Awst.

Yn unol â threfniadau Urddau er Anrhydedd Gorsedd Cymru, mae pob aelod newydd yn dod yn aelod ar yr un gwastad, sef fel Derwydd. 

Mae pob person sy’n derbyn aelodaeth trwy anrhydedd Yr Orsedd yn cael eu derbyn un ai i’r Wisg Werdd, neu’r Wisg Las, yn ddibynnol ar faes eu harbenigedd.

Mae’r rheini sy’n amlwg ym myd y Gyfraith, Gwyddoniaeth, Chwaraeon, Newyddiaduriaeth, y Cyfryngau, gweithgaredd bro / neu genedl yn derbyn Urdd Derwydd – Y Wisg Las am eu gwasanaeth i’r genedl.

Mae’r Orsedd hefyd yn urddo aelodau newydd i’r Wisg Werdd am eu cyfraniad i’r Celfyddydau.  

Bydd y rheini sydd wedi sefyll arholiad neu sydd sydd wedi llwyddo mewn cwrs gradd yn y Gymraeg, mewn Cerddoriaeth, neu unrhyw bwnc a astudiwyd yn bennaf drwy gyfrwng y Gymraeg, hefyd yn derbyn y Wisg Werdd, yn ogystal ag enillwyr prif wobrau Eisteddfod yr Urdd.  Dim ond enillwyr prif wobrau’r Eisteddfod Genedlaethol a urddir i’r Wisg Wen.

 

Gwisg Werdd

Jane Aaron
Mae cyfraniad Jane Aaron, Aberystwyth i fywyd Cymru yn un nodedig, fel addysgwr, ymchwilydd llenyddol ac awdur. Hyd nes ei hymddeoliad, roedd yn Athro Saesneg ym Mhrifysgol De Cymru. Wedi hynny daeth yn aelod cyswllt o Ganolfan Astudio’r Cyfryngau a Diwylliant mewn Cenhedloedd Bach, Prifysgol De Cymru. Mae’n adnabyddus am ei hymchwil arloesol a’i chyhoeddiadau niferus ar lenyddiaeth Gymreig ac ysgrifennu menywod o Gymru. Cyhoeddodd nifer o ysgrifau a llyfrau, a bu’n olygydd gyda Gwasg Honno, sy’n arbenigo yn ysgrifennu menywod o Gymru. Yn 2023, cyhoeddodd gofiant Cranogwen gyda Gwasg Prifysgol Cymru.

Anna ap Robert
Mae Anna ap Robert, Aberystwyth yn angerddol dros ein hiaith a’n diwylliant yn ei hardal. Yn Swyddog Creadigol (Dawns a Theatr) gyda Theatr Felin-fach a thiwtor Cymraeg i Oedolion ym Mhrifysgol Aberystwyth wrth ei gwaith, mae Anna hefyd yn gweithio’n agos gyda Chwmni Cyrff Ystwyth sy’n rhoi cyfleoedd i bobl ag anableddau ac anghenion dysgu. Mae hi hefyd yn trefnu nosweithiau dawns ‘Strictly’ yn y Gymraeg, gyda’r holl ymarferion a’r hyfforddi’n cael eu cynnal yn y Gymraeg. Dros y 12 mlynedd diwethaf, mae’r rhain wedi codi bron i £100,000 ar gyfer grwpiau ac elusennau amrywiol.

Simon Chandler
Cafodd Simon Chandler, Manceinion, ei fagu yn Llundain mewn teulu Saesneg ei iaith. Syrthiodd mewn cariad â’r Gymraeg tra ar ei wyliau yng Nghymru tua15 mlynedd yn ôl, ac aeth ati i’w dysgu. Mewn dim o dro, roedd Simon nid yn unig wedi meistroli Cymraeg llafar ac ysgrifenedig ond roedd hefyd yn medru cynganeddu! Erbyn hyn mae’n cynnal colofn yn ‘Barddas’, cylchgrawn y Gymdeithas Cerdd Dafod, cyhoeddodd nofel, ‘Llygad Dieithryn’ (2023), gydag un arall ar y ffordd, ac mae’n cyfrannu erthyglau i’r wasg gyfnodol Gymraeg. Ar ben hyn oll mae Simon yn weithgar iawn yn trefnu digwyddiadau sy’n hybu’r Gymraeg yn ninas Manceinion.

Elgan Philip Davies
Gwnaeth Elgan Philip Davies, Bow Street, Aberystwyth, gyfraniad triphlyg i’n diwylliant. Ar ddechrau cyfnod allweddol yng nghanu roc Cymraeg, roedd yn aelod blaenllaw o’r grŵp Hergest, a chân o’i waith ef oedd y gyntaf i gael ei chwarae ar Radio Cymru pan lansiwyd y gwasanaeth yn 1977. Yn ail, mae’n awdur toreithiog, wedi ysgrifennu llu o nofelau i blant ac i oedolion. Ac yn drydydd, fel llyfrgellydd a dreuliodd gyfnod sylweddol yn yr Hen Goleg ym Mhrifysgol Aberystwyth, daeth yn arbenigwr ar yr adeilad hwnnw. Mae wedi cyflwyno’i hanes ar lafar ar y cyfryngau yn ogystal â chyhoeddi sawl llyfr am ei hynodrwydd a’i arwyddocâd.

Owenna Davies
Mae ardal Ffostrasol a Cheredigion yn bwysig iawn i Owenna Davies. Bu’n gweithio ym myd addysg am flynyddoedd, ond fe’i hanrhydeddir am ei chyfraniad gwirfoddol yn lleol. Bu’n gynghorydd cymuned, aelod o bwyllgor Maes a Môr, Cadeirydd Merched Glannau Teifi, a hi fu’n bennaf gyfrifol am drefnu digwyddiadau a goruchwylio’r llyfr a gyhoeddwyd pan gaeodd Ysgol Aberbanc. Mae’n drysorydd Capel y Drindod Aberbanc ac yn helpu i redeg y Banc Bwyd yng Nghapel Seion, Llandysul. Bu’n Llywydd Rhanbarth Merched y Wawr, a llwyddodd i ddenu nawdd i greu ffilm, ‘Gwlân, gwlân, gwlana’, sy’n olrhain hanes y diwydiant gwlân yng Ngheredigion.

Anne England
Anrhydeddir Anne England, Aber-fan am ei gwaith gwirfoddol dros y Gymraeg yn ardal Merthyr Tudful, ac yn arbennig am ei chyfraniad i’r Ganolfan Gymraeg yn Theatr a Chanolfan Soar, canolfan sydd wedi gwreiddio holl fudiadau Cymraeg yr ardal yng nghanol y gymuned. Cyfrannodd fel gwirfoddolwr a chadeirydd at flynyddoedd o ddatblygu’r cynlluniau uchelgeisiol, ceisio am gyfleoedd ariannu a sicrhau llwyddiant hirdymor y fenter. Yn ogystal â chyfrannu at lywodraethiant y sefydliad, bu’n gwirfoddoli mewn ystod eang o weithgareddau – o’r swyddfa docynnau a’r dderbynfa i weithgareddau a digwyddiadau unigol.

Nerys Howell
Magwyd Nerys Howell, Caerdydd, yn y Rhondda Fawr, gan fynychu ysgolion lleol cyn hyfforddi mewn gwyddor tŷ yng Nghaerdydd a Llundain. Ers dychwelyd i Gymru, bu’n hyrwyddo bwydydd a chynnyrch Cymreig ledled y byd. Mae wedi ysgrifennu tri llyfr coginio’n defnyddio cynhwysion Cymreig, ac wedi ymddangos yn rheolaidd ar y teledu. Yn ogystal â’i gwaith yn rhoi cynnyrch Cymreig ar y map byd-eang, mae Nerys yn dilyn tîm rygbi merched Cymru yn frwd, gan fod ei merch, Elinor Snowsill – sydd hefyd yn cael ei hanrhydeddu eleni – wedi chwarae i’r tîm cenedlaethol.

Angharad Lee
Mae Angharad Lee, Tonyrefail, yn angerddol dros sicrhau cyfle cyfartal i bawb yn y celfyddydau, ac wedi meithrin doniau trigolion Rhondda Cynon Taf yn y Gymraeg a’r Saesneg ers blynyddoedd. Mae’n uwch-ddarlithydd a chyfarwyddwr cyfrwng-Cymraeg yn Academi Llais a Chelfyddydau Dramatig Cymru, ac yn gyfarwyddwr artistig ar ei chwmni theatr ei hun, Leeway Productions. Yn ystod y cyfnod clo, cefnogodd ei chwmni dros 150 o artistiaid llawrydd na lwyddodd i dderbyn grantiau. Mae wedi cynhyrchu nifer o sioeau amlwg yr Eisteddfod dros y blynyddoedd, a hi fydd yn cynhyrchu sioe ‘Nia Ben Aur’ eleni gyda’r Brifwyl yn ei milltir sgwâr.

Elin Llywelyn Williams
Mae Elin Llywelyn Williams, Pont-y-clun wedi ymroi i dwf y Gymraeg ym Mhontypridd a’r ardal. Yn ddirprwy bennaeth ar Ysgol Gynradd Gymraeg Llwyncelyn, mae hi wedi ysbrydoli a Chymreigio cenedlaethau o blant, gan eu hannog i ddathlu diwylliant a threftadaeth Cymru. Sefydlodd Gôr y Cwm yn 2009, côr i blant ardal Cwm Rhondda, sy’n parhau i wefreiddio cynulleidfaoedd hyd heddiw. Mae’r côr wedi mwynhau llwyddiannau yn yr Eisteddfod Genedlaethol, Eisteddfod yr Urdd, Eisteddfod Genedlaethol Ryngwladol Llangollen a chystadlaethau eraill gan gynnwys ‘BBC Songs of Praise’ a Chôr y Flwyddyn y BBC. Mae hi hefyd yn aelod o Gôr Godre’r Garth a Dawnswyr Nantgarw ers blynyddoedd lawer, ac mae’n un o arweinyddion Côr yr Eisteddfod eleni.

Helena Miguelez-Carballeira
Yn wreiddiol o Galisia, mae Helena Miguelez-Carballeira, Bangor yn darlithio mewn Astudiaethau Sbaenaidd ym Mhrifysgol Bangor. Llwyddodd i ddyfnhau ein dealltwriaeth ni yma yng Nghymru o hanes a diwylliant Galisia, ac mae hefyd yn arbenigo ar fywyd a gwleidyddiaeth Gwlad y Basg a Chatalwnia. Cyfrannodd yn helaeth i faes astudiaethau cyfieithu, a thrwy’i hymdrechion hi i raddau helaeth, sicrhawyd fod y Gymraeg yn rhan o’r trafodaethau rhyngwladol sy’n ymwneud â’r maes. Mae’n enghraifft lachar o’r modd y gall ysgolheigion rhyngwladol sydd ag ymdeimlad tuag at ein diwylliant a gwybodaeth o’n hiaith, gyfoethogi ein bywyd cenedlaethol.

Mari Morgan
Yn wreiddiol o Lanelli, mae Mari Morgan yn byw yn yr Unol Daleithiau ers bron i 30 mlynedd, gan gyfrannu’n helaeth at ddiwylliant Cymreig Gogledd America a Chanada yn ystod y cyfnod hwn. Bu’n gweithio fel unawdydd mezzo-soprano, ac mae’i diddordeb mewn cerddoriaeth wedi parhau dros y blynyddoedd. Sefydlodd Gôr Cymry Gogledd America yn 1998, gan deithio o amgylch y byd. Mae’i hymrwymiad i gomisiynu gweithiau corawl newydd yn nodedig, ac mae’n annog aelodau’r côr i fynd ati i ddysgu Cymraeg ac i ymuno â dosbarthiadau llenyddol hefyd. Mari oedd Arweinydd Cymru a’r Byd yn Eisteddfod Genedlaethol Llanelli yn 2000.

Catrin Rowlands
Athrawes Gymraeg yn Ysgol Llanhari yw Catrin Rowlands, Abertawe, ac yn ddi-os, bydd ei chreadigrwydd a’i hymroddiad i waith pwyllgorau lleol yr Eisteddfod i’w gweld yn glir ar y Maes ym Mhontypridd eleni. Mae hi wedi cynnwys ei disgyblion yn y paratoadau ar hyd y daith gan sicrhau eu bod yn rhan o’r gwaith cynllunio ar gyfer y Gadair, gyda’i hawydd i ddod â’r Gymraeg yn fyw i bobl ifanc yn glir i bawb. Mae hefyd yn weithgar yn ei chynefin fel aelod o Dŷ Tawe, canolfan Gymraeg dinas Abertawe, ac mae wedi cynnig gwersi Cymraeg yn wirfoddol i ddosbarthiadau o oedolion yn eu cymuned yn Nhreforys.

Derrick Rowlands
Dyn “y pethe” yw Derrick Rowlands, sy’n frodor o Bont-iets, ac un a weithiodd yn dawel ddiflino dros y Gymraeg yn ei filltir sgwâr ac yn ehangach ers blynyddoedd bellach. Rhoddodd gyfraniad oes i fyd y corau meibion, yn lleol ac yn genedlaethol. Gweithiodd yn ddiwyd i godi proffil y Gymraeg o fewn i Gymdeithas Corau Meibion Cymru, a bu’n rhan allweddol o’r gwaith o drefnu cyngherddau mawreddog corau meibion unedig yn Llundain. Yn Gymro i’r carn, mae’n bleser gan Orsedd Cymru ei anrhydeddu eleni.

Mike Parker
Un o Kidderminster yn Swydd Gaerwrangon yw Mike Parker. Fe’i cyfareddwyd gan fapiau er pan oedd yn blentyn, a hefyd gan Gymru. Symudodd yma yn 2000, ac ymroi i ddysgu Cymraeg. Mae’n awdur nifer o lyfrau, gan gynnwys ‘Neighbours from Hell?’ (2007), sy’n trafod agweddau’r Saeson at y Cymry; ‘Map Addict’ (2009), llythyr cariad i fapiau; ‘Real Powys’ (2011), arweinlyfr craff i sir fabwysiedig Mike, a’r arobryn ‘On the Red Hill’ (2019). Y llynedd cyhoeddodd ‘All the Wide Border’, sy’n crwydro’r gororau. Fel dyn hoyw, gŵyr beth yw perthyn i leiafrif sy’n dioddef rhagfarn yn aml, ac mae hyn yn rhoi min ar y modd y mae’n dehongli Cymru ar gyfer cynulleidfa Saesneg ei hiaith.

Shân Eleri Passmore
Rydym yn anrhydeddu Shân Eleri Passmore, Caerdydd, am ei gwasanaeth ym myd yr eisteddfodau mawr a mân dros gyfnod maith. Cyn symud i Gaerdydd yn 1981, bu Shân yn ysgrifennydd Eisteddfod Gadeiriol Maenclochog am sawl blwyddyn. Bu Cymdeithas Eisteddfodau Cymru yn ffodus iawn o’i chael hi’n Swyddog Datblygu am gyfnod, a bu’n gweithio hefyd i’r Urdd a’r Eisteddfod Genedlaethol. Yn fwy diweddar bu Shân yn gymorth mawr wrth sefydlu eisteddfod gadeiriol newydd yng Nghaerdydd, a ddatblygodd yn ddigwyddiad llwyddiannus bellach, a hi sydd wedi paratoi cadair yr eisteddfod honno dros y ddwy flynedd diwethaf.

Siwan Rosser
Mae Siwan Rosser, Caerdydd, yn uwch-ddarlithydd ac yn ddirprwy bennaeth Ysgol y Gymraeg, Prifysgol Caerdydd. Mae’n arwain y drafodaeth gyfredol ar lyfrau Cymraeg i blant, ac fe’i comisiynwyd gan Gyngor Llyfrau Cymru i lunio arolwg o lyfrau plant a phobl ifanc a gafodd ddylanwad ar y maes cyhoeddi. Mae ei hymwneud cyson â gweithgareddau megis yr Eisteddfod a gwyliau llenyddol wedi ysgogi trafodaeth ehangach ar lyfrau plant. Bu’n arwain ar weithgareddau i ddathlu gwaith yr awduron plant T Llew Jones ac Elizabeth Watkin-Jones a hybu pwysigrwydd cynrychiolaeth ac amrywiaeth mewn llenyddiaeth; mae hyn oll wedi ysgogi diddordeb ym maes llenyddiaeth Cymraeg i blant a phobl ifanc yn arbennig.

Peter Spriggs
Mae Peter Spriggs, Arberth yn arlunydd toreithiog ac uchel ei barch. Mae’n ddarlithydd yng Ngholeg Celf a Dylunio Abertawe, Prifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant, ac yn aelod o Grŵp 56 Cymru, criw o arlunwyr proffesiynol sy’n byw a gweithio yng Nghymru. Ysbrydolir ei waith gan hanes diwylliannol a diwydiannol Cymru, ac mae’r lluniau a beintiodd o adeiladau diwydiannol a threfol y Rhondda a Chaerdydd yn yr wythdegau erbyn hyn yn gofnod pensaernïol a hanesyddol ar ôl eu dymchwel. Mae’n gefnogwr brwd i’r Lle Celf yn yr Eisteddfod ac o weithgareddau arddangosfeydd ac orielau celf ledled Cymru.

Llinos Swain
Cyfrannodd Llinos Swain, Caerdydd yn helaeth at fywyd Cymraeg a cherddorol ardal Ton-teg a Llantrisant tra bu’n byw yn yr ardal am flynyddoedd. Bu’n hael ei chefnogaeth i weithgareddau’r Urdd, yn gyfrifol am yr adran yn Ysgol Gynradd Llantrisant. Yna, helpodd i sefydlu adran ym Mhorthcawl, gan hyfforddi plant i gystadlu a chreu cannoedd o osodiadau cerdd dant dros y blynyddoedd. Bu Llinos yn asgwrn cefn i Gôr Merched y Garth, bob amser yn barod i helpu fel arweinydd neu gyfeilydd pan fo’r angen. Fe’i hanrhydeddir am ei chyfraniad i’r “pethe” ym mro’r Eisteddfod a’r tu hwnt.

Meilyr Hedd Tomos
Dyn ifanc sy’n rhoi o’i orau er lles eraill yw Meilyr Tomos, Abergwaun. Yn gerddor dawnus, mae’n teithio cartrefi gofal yn ardal Sir Benfro a’r tu hwnt i ddiddanu’r preswylwyr, ac yn perfformio ym mhabell Cytûn ar Faes yr Eisteddfod yn flynyddol. Cododd arian i elusennau drwy recordio dwy gryno-ddisg, gyda’r elw’n mynd i Gymorth Cristnogol ac elusennau canser y pancreas a’r prostad. Roedd Meilyr yn un o sêr y grŵp Côr-ona ar Facebook yn ystod y cyfnod clo, ac mae wedi ymddangos ar raglen ‘Noson Lawen’, yn cyfeilio i’w gyfaill ysgol, Trystan Llŷr.

Gareth Williams
Mae Gareth Williams, Pontypridd, yn hanesydd blaenllaw, ac yn Athro Emeritws ym Mhrifysgol De Cymru, wedi cyfnod helaeth yn dysgu yno ac ym Mhrifysgol Aberystwyth. Hanes cymdeithasol, ac yn arbennig hanes chwaraeon a cherddoriaeth, yw ei faes arbenigol, ac mae wedi cyhoeddi ffrwd gyson o lyfrau ac erthyglau ar y pwnc yn y Gymraeg a’r Saesneg. Mae llawer o’i waith wedi ymwneud â diwylliant poblogaidd cymoedd y De, ac mae’n awdurdod ar fywyd a gwaith y llenor a’r arloeswr hanes llafar o Abercynon, George Ewart Evans. Mae hefyd yn aelod o Gôr Meibion Pendyrus.

Siân Rhiannon Williams
Daw Siân Rhiannon yn wreiddiol o Gwm Rhymni ond erbyn hyn mae’n byw yn y Barri. Ar ôl cwblhau doethuriaeth yn Aberystwyth, bu’n athrawes ac yn gynhyrchydd radio cyn treulio’r rhan fwyaf o’i gyrfa yn darlithio yn Ysgol Addysg Prifysgol Fetropolitan Caerdydd. Mae’n arbenigwraig ar hanes Cymru ac wedi cyhoeddi’n helaeth ar hanes yr iaith Gymraeg, addysg a hanes menywod. Y mae’n weithgar iawn gyda nifer o sefydliadau, byrddau golygyddol a mentrau sy’n hybu hanes Cymru a hanes menywod, gan gynnwys ‘Llafur’, ymgyrch y Placiau Porffor ac Archif Menywod Cymru.

 

Gwisg Las

 

Delyth Badder
Delyth Badder, Pontypridd, yw’r patholegydd pediatrig cyntaf i fedru’r Gymraeg. Diolch i’w phendantrwydd a’i phenderfyniad i frwydro dros y gwasanaeth yng Nghymru, mae’r arbenigedd wedi goroesi, gan arbed pryder a loes ychwanegol i filoedd o deuluoedd. Mae Delyth hefyd yn gweithio fel Archwilydd Meddygol, gan alluogi teuluoedd sy’n galaru i leisio pryderon neu gwestiynau i arbenigwr yn eu dewis iaith. Yn ogystal, penderfynodd droi diddordeb oes mewn llên gwerin yn yrfa, ac mae’n Gymrawd Anrhydeddus yn Amgueddfa Cymru, sy’n gyfle iddi osod ein hanes a’n traddodiadau ar lwyfan cenedlaethol a byd-eang.

Carol Bell
Cafodd Carol Bell, Llundain, ei magu yn Felindre. Mae’n arbenigo ym maes ynni, byd arian a busnes a gweithgarwch elusennol, a bu’n gysylltiedig â nifer fawr o sefydliadau cydwladol. Ond mae’n arbennig o falch o gael gwasanaethu sefydliadau ac elusennau yng Nghymru, gan gynnwys gweithredu fel Is-lywydd Amgueddfa Cymru, Cadeirydd Pwyllgor Cyllid Canolfan y Mileniwm a hi oedd y ferch gyntaf i wasanaethu ar fwrdd Cymdeithas Bêl-droed Cymru. Mae’n llais cyfarwydd ar y radio a’r teledu ac mae ei hymwneud â’r Gymraeg yn ymestyn at fathu geiriau a dderbyniwyd yn gyffredinol erbyn hyn, e.e. gwyrddgalchu (am greenwashing).

Jamie Bevan
Mae Jamie Bevan, Merthyr Tudful wedi bod yn gonglfaen y gymuned Gymraeg yn ei ardal ers dros 20 mlynedd, ac erbyn hyn mae’n rhedeg caffi Cymraeg Soar, sy’n rhan o’r ganolfan Gymraeg bwysig yn y dref. Yn ymgyrchydd brwd dros yr iaith, mae hefyd yn gerddor, a bu’n rhan allweddol o’r gwaith i greu Gŵyl Bedroc, ynghyd â threfnu nosweithiau cymdeithasol o bob math yn yr ardal. Mae Jamie wedi dylanwadu’n gryf ar bobl ifanc lleol i ymfalchïo yn ein hiaith a chymryd pob cyfle i’w defnyddio’n ddyddiol. Pleser yw ei anrhydeddu eleni.

Dafydd Trystan Davies
Yn wreiddiol o Aberdâr, mae Dafydd Trystan Davies, Caerdydd, yn adnabyddus fel academydd, gwleidydd, hyrwyddwr addysg ac amgylcheddwr, a gyfrannodd yn helaeth i Gymru, ei thraddodiadau, ei thirwedd, ei phobl a’i hiaith. Mae’n Gofrestrydd y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, ac wedi ymwneud â’r Coleg o’r cychwyn. Mae’n aelod o Fwrdd Chwaraeon Cymru. Fel amgylcheddwr, mae’n gadeirydd y Bwrdd Teithio Llesol ac ar flaen y gad yn ei gwneud yn haws ac yn fwy diogel i bobl gerdded a beicio wrth deithio bob dydd. Bu’n allweddol yn natblygiad Ysgol Gynradd Gymraeg Hamadryad, Caerdydd, ac mae wedi gwasanaethu fel cyfarwyddwr amryw o fentrau cymdeithasol gan gynnwys Gweithdai Beiciau Caerdydd a TooGoodToWaste.

Geraint Davies
Mae Geraint Davies, Treherbert, wedi gweithio’n ddiflino am dros hanner canrif ar ran cymunedau’r Rhondda. Fel fferyllydd bu’n gwasanaethu cymunedau Treherbert, Treorci a Thynewydd, bu’n gynghorydd lleol dros Dreherbert am dros 40 o flynyddoedd ac yn 1999 etholwyd ef yn aelod cyntaf Cwm Rhondda yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. Bu’n ymgyrchydd brwd a gweithgar dros faterion lleol, gan gynnwys yr hawl i ddefnyddio’r Gymraeg yn y cyngor a thros addysg Gymraeg yn y cwm. Bu hefyd yn allweddol yn y gwaith o sefydlu banc bwyd a chaffis i gefnogi teuluoedd difreintiedig yn yr ardal.

Michelle Davies
Brodor o bentref Beulah yw Michelle Davies, Llangamarch, yn ferch ei milltir sgwâr, a’i gwreiddiau’n ddwfn yn yr ardal, ac yn un sydd wedi gwneud llawer i sicrhau bod y Gymraeg yn ffynnu unwaith eto mewn ardal lle bu dirywiad yn yr iaith dros y blynyddoedd. Drwy ei gwaith, mae’r ffrwd Gymraeg yn Ysgol Gynradd Llanfair-ym-Muallt wedi ffynnu. Ac mae ei gwaith cymunedol gyda chyrff megis Eisteddfod Llanwrtyd, y cylch meithrin lleol, Eisteddfod yr Urdd a’r Ffermwyr Ifanc wedi golygu bod llawer mwy o gyfleoedd i blant ac ieuenctid yr ardal ddefnyddio’u Cymraeg wrth gymdeithasu.

Joseff Gnagbo
Ceisiwr lloches o’r Traeth Aur yw Joseff Gnagbo, Caerdydd, a symudodd i Gymru rai blynyddoedd yn ôl. Ymsefydlodd yn y brifddinas gan ddysgu Cymraeg yn hyderus. Oddi ar hynny bu’n diwtor Cymraeg ail-iaith hynod effeithiol. Ers yr hydref Joseff yw Cadeirydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Mae wedi ymddangos yn gyson ar y cyfryngau yn rhannu ei brofiadau fel ceisiwr lloches a pherson a ddysgodd y Gymraeg ar ôl symud i Gymru. Rydym yn falch i’w groesawu i Orsedd Cymru.

Margot Ann Phillips Griffith
O Bont-iets yn wreiddiol, symudodd Margot Ann Phillips Griffith, Wellington, i Seland Newydd bron i hanner canrif yn ôl. Mae’n dychwelyd i’w chynefin yn gyson ac yn mynychu’r Eisteddfod yn rheolaidd. Bu’n llywydd Cymdeithas Gymreig Wellington amryw o weithiau, a’i gweledigaeth yn arwain at gynnal cyfarfodydd gloywi iaith, ynghyd â chystadleuaeth ysgrifennu barddoniaeth a stori fer ar Ddydd Gŵyl Dewi. Mae’n trefnu derbyniad i dîm rygbi Cymru pan fyddant yn ymweld â Wellington, a hi hefyd sy’n trefnu codi’r Ddraig Goch ar adeilad senedd Seland Newydd ar 1 Mawrth bob blwyddyn. Margot oedd Llywydd y Welsh Gymanfa Ganu Association of New Zealand rhwng 1996 a 2023.

Gill Griffiths
Mae Gill Griffiths, Pentyrch, yn gymwynaswraig wrth reddf ac wedi cyfrannu’n helaeth yn ei chymuned a’r tu hwnt dros iaith a diwylliant Cymru. Mae hi’n aelod gweithgar o Ferched y Wawr ers blynyddoedd lawer. Yn ystod ei chyfnod fel llywydd cenedlaethol y mudiad, bu’n codi ymwybyddiaeth o bwysigrwydd gwaith Cymorth Cristnogol drwy annog yr aelodau i gasglu bagiau a’u gwerthu er budd yr elusen. Bu’n weithgar ym maes dysgu Cymraeg, yn diwtor ym Mhrifysgol Caerdydd ac yn Swyddog y Dysgwyr i’r Eisteddfod Genedlaethol. Bu Gill yn llywydd anrhydeddus yn Eisteddfod Caerdydd 2018.

Rosa Hunt
Yn wreiddiol o Malta, symudodd teulu Rosa Hunt, Pentre’r Eglwys, i Brydain pan oedd hi’n 15 mlwydd oed, oherwydd y sefyllfa bryderus yn ei gwlad. Erbyn heddiw, mae’n siaradwr Cymraeg hyderus, yn Gyd-bennaeth Coleg y Bedyddwyr Caerdydd, ac yn weinidog rhan-amser yn Eglwys y Tabernacl, Caerdydd. Mae’i chyfraniad i’w chymuned yn ardal Ton-teg yn aruthrol, fel rhan o’r tîm a sefydlodd y banc bwyd lleol, Caffi Shalom, sy’n croesawu’r ifanc a’r bregus, trefnydd clwb gwyliau i blant am flynyddoedd lawer, ac aelod o grŵp a gydweithiodd â’r cyngor lleol i groesawu sawl teulu o ffoaduriaid i’r ardal.

Awen Iorwerth
Yn enedigol o’r Rhondda, mae Awen Iorwerth wedi gwneud llawer i hyrwyddo addysg feddygol trwy’r Gymraeg. Yn sgil ei brwdfrydedd yn codi ymwybyddiaeth o’r iaith o fewn meddygaeth, penodwyd Awen yn ddarlithydd ym Mhrifysgol Caerdydd i ddatblygu addysg feddygol gyfrwng-Cymraeg, a hi a draddododd y ddarlith Gymraeg gyntaf erioed i fyfyrwyr y Coleg Meddygaeth. Erbyn hyn mae pob un o fyfyrwyr Coleg Meddygaeth Caerdydd, waeth beth fo’u cefndir ieithyddol, yn derbyn sesiynau sgiliau cyfathrebu yn Gymraeg. Mae’n fraint i’r Orsedd gydnabod pwysigrwydd ei gwaith yn y maes hwn.

Gethin Lloyd James
Un o Lanarthne yw Gethin Lloyd James, ac mae’n ddyn ei filltir sgwâr. Ef a sefydlodd gwmni pensaernïaeth IAGO Cymru Cyf, sy’n darparu cynlluniau i bobl leol trwy gyfrwng y Gymraeg, gan hybu’r iaith mewn modd ymarferol. Roedd Gethin yn allweddol i’r fenter o geisio am arian i godi neuadd bentref yn Llanarthne, a agorodd yn 2008, wrth i ysgol y pentref gau. Aeth y neuadd o nerth i nerth, yn ganolfan a chalon i’r pentref a’r gymuned ehangach, gan ddarparu amrywiaeth eang o weithgareddau. Gethin fu’r trysorydd o’r dechrau, a theg dweud bod ei gyfraniad i ddiwylliant bro Llanarthne yn llwyr haeddu anrhydedd yr Orsedd.

Theresa Mgadzah Jones
Daeth Theresa Mgadzah Jones i Brydain o Simbabwe yn blentyn 12 oed, cyn symud i Gymru yn ddiweddarach ac ymgartrefu yng Nghaerdydd. A hithau’n ymfudwraig ei hunan, mae Theresa’n achub ar bob cyfle posibl i hyrwyddo’r Gymraeg ymysg ymfudwyr, ceiswyr lloches a ffoaduriaid. Bu’n gweithio i’r Groes Goch yng Nghasnewydd am flynyddoedd, yn cydlynu rhaglen ar gyfer merched, gan chwilio am ffyrdd i chwalu’r syniad na allai’r merched hyn ymdopi â dysgu Cymraeg ar ben y Saesneg. Cydweithiodd ag amryw o gyrff, gan gynnwys Dysgu Cymraeg Gwent a’r Ganolfan Dysgu Cymraeg Cenedlaethol, er mwyn cyrraedd y nod o gyflwyno’r Gymraeg i’r cymunedau newydd hyn o fewn ein cymdeithas.

David Lloyd-Jones
Mae’r Arglwydd David Lloyd-Jones CB, Pontypridd, yn Farnwr y Goruchaf Lys ac ysgolhaig yn y gyfraith. Bu’n aelod o Lys Lloegr a Chymru ac yn Gadeirydd Comisiwn y Gyfraith. Ef oedd y cyntaf i draddodi dyfarniad yn y Gymraeg yn y Goruchaf Lys. Bu’n dysgu a darlithio ym Mhrifysgol Caergrawnt tra roedd yn aelod o’r Bar cyn mynd yn Farnwr. Tra roedd yn Llywydd Comisiwn y Gyfraith, arweiniodd waith ymchwil a diwygio arloesol a sicrhaodd ehangu rhychwant statudol y Comisiwn i gynnwys gweithio ar brosiectau i Lywodraeth Cymru. Mae’n Llywydd Cyngor Cyfraith Cymru sy’n dwyn ynghyd ymarferwyr, barnwyr ac ysgolheigion y gyfraith i ystyried a gweithredu materion sy’n cynnwys addysg gyfreithiol a datblygiad y proffesiynau cyfreithiol yng Nghymru.

Gerallt Pennant
Er mai Eifionydd yw cynefin Gerallt Pennant, bu’n athro yn Ysgol Gymraeg Ynys-wen, Cwm Rhondda am gyfnod, cyn symud i fyd y cyfryngau. Mae Gerallt yn wyneb cyfarwydd ar rai o raglenni mwyaf poblogaidd S4C, fel gohebydd y gogledd ar ‘Heno’ a ‘Prynhawn Da’, ac mae ‘Galwad Cynnar’ fytholwyrdd Radio Cymru wedi ysbrydoli cenedlaethau o wrandawyr. Mae gallu Gerallt i ymdrin ag amrywiaeth o feysydd, ac ymateb yn gynnes i bobl o bob math ac o bob cwr o’r wlad, yn peri ei fod yn un o’r cyflwynwyr gorau yn y Gymraeg, a braint yw ei anrhydeddu eleni.

Ian Wyn Rees
Mae Ian Wyn Rees, Porth Tywyn, yn arbenigwr gastroberfeddol ym Mwrdd Iechyd Hywel Dda, ac yn brif feddyg ar yr iau yn yr ardal leol. Mae’n un o ymddiriedolwyr gweithredol elusen Angor, sy’n cynnig gwasanaeth dwyieithog i gleifion canser neu afiechyd sy’n cyfyngu bywyd yn ardal Sir Gâr. Mae’n weithgar yn ei gymuned, wedi gwasanaethu fel llywodraethwr ysgolion ac yn Gadeirydd Menter Cwm Gwendraeth Elli. Mae Ian hefyd yn ganwr brwdfrydig, wedi bod yn gadeirydd ac ysgrifennydd Côr Porth Tywyn. Mae wedi canu gyda nifer o gorau cymysg, gan gynnwys Côr Llanddarog. Mae’n gefnogwr brwd i’r Plygain ac yn canu’n gyson yng nghymanfaoedd canu yr ardal.

Rhuanedd Richards
Mae gwreiddiau Rhuanedd Richards, Pontypridd, yn ddwfn yn Rhondda Cynon Taf. Cafodd ei magu ar aelwyd ddi-Gymraeg yng Nghwm Cynon, gyda’i rhieni’n mynd ati i ddysgu’r iaith fel oedolion. Mae wedi byw a magu’i theulu ym Mhontypridd dros yr 20 mlynedd diwethaf. Yn dilyn cyfnod fel newyddiadurwr, ac yna’n gweithio ym myd gwleidyddiaeth, erbyn hyn mae’n gyfarwyddwr BBC Cymru. Er ei phrysurdeb, mae’n parhau i fod yn weithgar yn ei chymuned ym Mhontypridd ac yn hyrwyddo’r Gymraeg yn yr ardal. Adlewyrchir ei hymrwymiad mawr i’n hiaith ac i Gymru yn ei bywyd bob dydd yn Rhondda Cynon Taf lawn gymaint ag ar lefel genedlaethol lle mae’n arweinydd uchel ei pharch.

David Roberts
Mae David Roberts, Caerffili, wedi gweithio ym maes addysg Gymraeg yn y Rhondda a Chwm Taf am bron i 30 mlynedd, gan ddysgu Cymraeg i filoedd o blant, a nifer helaeth ohonynt yn dod o aelwydydd di-Gymraeg. Bu’n arwain Clwb yr Urdd yn Ysgol Llwyncelyn, fel bod plant yn cael cyfle i siarad Cymraeg yn gymdeithasol, a chychwynnodd glybiau pêl-droed Cymraeg, ac annog y plant hefyd i gystadlu yn yr Urdd. Yn ddirprwy bennaeth Ysgol Heol y Celyn, Pontypridd, mae’n ysgogi plant a staff ffrwd Saesneg yr ysgol i ddefnyddio’r Gymraeg. Bu David yn arweinydd ar raglen ‘Ffit Cymru’ yn 2019, gan ysgogi miloedd o bobl i fyw bywyd iachach.

Elfed Roberts
Ymddeolodd Elfed Roberts, Caerdydd, o’i swydd fel Prif Weithredwr yr Eisteddfod Genedlaethol yn 2018, yn dilyn chwarter canrif wrth y llyw. Datblygodd ac esblygodd yr Eisteddfod dan ei ofal, ac erbyn heddiw mae’n ŵyl fywiog a lliwgar sy’n denu ymwelwyr o bob oed a chefndir, ond heb golli golwg ar ei gwreiddiau dwfn yn nhraddodiadau a diwylliant Cymru. Yn ystod ei gyfnod, teithiodd yr Eisteddfod i bob rhan o’r wlad, ac mae’r gwaddol ieithyddol a diwylliannol a adawyd ar ei hôl i’w weld yn glir ym mhob cornel o Gymru.

Elinor Snowsill
Tan ei hymddeoliad diweddar o rygbi proffesiynol, Elinor Snowsill, Pont-y-clun, oedd un o chwaraewyr amlycaf tîm merched Cymru. Bu hefyd yn llafar ei barn o blaid hyrwyddo cydraddoldeb i fenywod yn y gêm ac yn flaenllaw yn cyflwyno’r gêm yn y Gymraeg – ar y cae ac ar y cyfryngau. Yn ei gwaith bob dydd, bu’n rhan o dîm School of Hard Knocks Cymru, elusen sy’n helpu plant ac oedolion dan anfantais i lwyddo drwy gyfrwng rygbi. Ers ei hymddeoliad, penodwyd Elinor yn Arweinydd Datblygu Chwaraewyr yng Nghanolfan Datblygu Chwaraewyr Prifysgol Met Caerdydd. Bydd ei mam, Nerys Howell, hefyd yn cael ei hanrhydeddu gan yr Orsedd eleni.

Derec Stockley
Mae Derec Stockley, Cefneithin, yn enedigol o Ffosygerddinen (Nelson), a chafodd ei addysgu yn Ysgol Ramadeg y Bechgyn, Pontypridd. Bu’n ddarlithydd yn Llydaw, ac yn Bennaeth Adran Ffrangeg Ysgol Gyfun Ystalyfera, cyn dechrau ar yrfa nodedig yn CBAC lle daeth yn Gyfarwyddwr Arholiadau ac Asesu yn 2001. Ymhlith ei gyfrifoldebau lu oedd sicrhau bod deunyddiau dysgu (digidol a phrint) yn ymddangos yn Gymraeg a Saesneg ar yr un pryd. Bu Derec yn weithgar hefyd gydag UCAC a Chymdeithas Edward Llwyd, ac mae’n llais cyfarwydd ar y cyfryngau, yn trafod newyddion a materion yn ymwneud â Llydaw a Ffrainc sydd o ddiddordeb i ni yng Nghymru.

Hazel Thomas
Mae Hazel Thomas, Cwm-du, Crucywel, wedi cyfrannu’n helaeth i gymunedau ei bro. Cafodd fagwraeth gerddorol iawn, a arweiniodd at gryn lwyddiant yn yr Eisteddfod Genedlaethol pan oedd yn ifanc, ac aeth ymlaen i ymddangos fel unawdydd ar amrywiaeth o raglenni teledu a radio. Bu’n athrawes gerdd am 25 mlynedd a hefyd yn athrawes Cymraeg. Gwasanaethodd sawl gwaith ar bwyllgorau’r Eisteddfod Genedlaethol a bu’n gadeirydd Eisteddfod Cwm-du am dros chwarter canrif. Ymhlith ei chymwynasau eraill i’w bro, bu Hazel yn organyddes Eglwys Cwm-du ers tua 40 mlynedd. Braf yw ei hanrhydeddu eleni.

John Thomas
Barnwr Cyflogaeth yw John Thomas, Abertawe, yn ôl ei broffesiwn. Pan ddaeth Deddf yr Iaith Gymraeg i rym yn 1993, bu’n flaengar wrth sicrhau bod y broses weinyddol yn ddichonadwy cyn y gellid cyflwyno cais gerbron y barnwr, trwy sicrhau bod digon o weision sifil yn medru’r Gymraeg. Y canlyniad oedd trefnu rhyddhau staff i gael gwersi Cymraeg yn y gweithle – syniad cwbl arloesol ar y pryd. John, ynghyd a thri gŵr lleol arall, a gafodd y weledigaeth a arweiniodd at sefydlu canolfan Gymraeg Tŷ Tawe yn ninas Abertawe, a John ei hun yn gyfrifol am godi llawer o’r cyllid er mwyn gwireddu hynny. Dyma ddyn a weithiodd yn ddygn o blaid y Gymraeg yn lleol.

Meleri Tudur Thomas
Y Barnwr Meleri Tudur Thomas, Caernarfon, yw dirprwy lywydd Siambr Addysg, Iechyd a Gofal Cymdeithasol Gwasanaeth Llysoedd a Thribiwnlysoedd Cymru a Lloegr. Fe’i magwyd yng Ngholeg Bala-Bangor a chychwynnodd ei gyrfa fel twrnai ym Mhontypridd dan arweiniad y diweddar Arglwydd Gwilym Prys Davies a Mr Cyril Moseley. Mae’n farnwr Uwch Dribiwnlys ac yn ddirprwy farnwr Uchel Lys, yn eistedd yng Nghymru ac yn y Llysoedd Brenhinol yn Llundain, yn un o’r ychydig a all gyflwyno dyfarniadau yn y Gymraeg. Mae’n farnwr yn Nhribiwnlys Addysg a Phanel Dyfarnu Cymru. Mae ar fwrdd golygyddol y ‘beibl’ cyfreithiol ynglŷn â phlant, ‘Clarke Hall & Morrison on Children’ ac yn un o awduron y gyfrol ‘Making Decisions Judicially’.

Noel Thomas
Un o werinwyr Môn yw Noel Thomas, Gaerwen, gŵr a wasanaethodd ei gymuned yn gydwybodol ac yn anhunanol am flynyddoedd lawer fel is-bostfeistr a chynghorydd sir. Ond daeth tro ar fyd yn 2006: fe’i diswyddwyd gan y Swyddfa Bost a’i garcharu am ffug-gyfrifo. Nid tan Ebrill 2021 yr adferwyd ei enw da pan gafodd ei glirio o’r holl gyhuddiadau yn ei erbyn yn y Goruchaf Lys. Fel un a ddioddefodd gamwri mawr dan law sefydliad cyhoeddus grymus, ond a ddaliodd i frwydro am gyfiawnder gan gadw ei hunan-barch a’i urddas drwy’r cyfan, mae’n gwbl briodol fod safiad Noel Thomas yn cael ei gydnabod gan ei genedl ei hun drwy Orsedd Cymru.

Mark Vaughan
Magwyd Mark Vaughan, Llanedi, Pontarddulais, ger y Coed Duon ar aelwyd ddi-Gymraeg. Pan oedd yn fyfyriwr yn Ysgol Feddygol Cymru, aeth ati i ddysgu Cymraeg, er mwyn cymdeithasu, er budd ei broffesiwn fel meddyg teulu yn Llanelli ac yn ddiweddarach er mwyn magu’i deulu ei hun. Ef oedd y Cymro cyntaf i dderbyn anrhydedd Cymrawd y Coleg Meddygol yn 1996, ac yn 2011 derbyniodd ganmoliaeth am ei gyfraniad rhagorol i feddygaeth deuluol. Ers saith mlynedd, mae’n gwirfoddoli yn Uganda gan ymweld ddwywaith y flwyddyn i gynnal clinigau mewn ardaloedd anghysbell lle nad oes gwasanaeth meddygol, ac mae’n cyflwyno’r neges ddyngarol i fudiadau, eglwysi, capeli ac ysgolion ar draws Sir Gâr a’r tu hwnt.

Megan Williams
Mae Megan Williams, talaith Efrog Newydd, UDA, yn brif olygydd ‘Ninnau’, papur bro Gogledd America sy’n ymddangos bob deufis. Hi hefyd sy’n bennaf gyfrifol am Gymdeithas Cymru-Gogledd America, ac yn trefnu Gŵyl Cymru Gogledd America bob blwyddyn. Mae wedi dysgu’r Gymraeg yn ardderchog, ac yn briod â Chymro Cymraeg o Wynedd. Yn ogystal, bu ei mam a’i thad hefyd yn weithgar ym mywyd ymarferol Cymry Gogledd America am flynyddoedd lawer. Mae bob amser yn barod ei chymwynas ac yn fodlon ymgymryd ag unrhyw dasg er mwyn hybu a helpu’r Cymry yng Ngogledd America, ac mae’n rhan annatod o’r cysylltiad pwysig sy’n parhau i fodoli rhwng y ddwy wlad.

Ynyr Williams
Ganwyd a magwyd Ynyr Williams yn Nhrawsfynydd, ond ymgartrefodd yng Nghaerdydd. Yn fardd, yn gynhyrchydd a chyfarwyddwr teledu, rhwng 2007 a 2015 bu’n gyfrifol am y gyfres boblogaidd ‘Pobol y Cwm’, cyn cael ei benodi yn Olygydd Cynnwys Radio Cymru am chwe blynedd. Uchafbwynt ei yrfa, fodd bynnag oedd, rhwng 2010 a 2021, bod yn gyfrifol am ochr ddarlledu’r Eisteddfod Genedlaethol i’r BBC (gan gynnwys y ddwy flynedd heriol o ‘eisteddfodau amgen’). Yn ystod y cyfnod hwnnw fe brofodd Ynyr ei hunan yn wir gyfaill i’r Eisteddfod ac i’r Orsedd. Braint yw ei urddo eleni.

Newyddion o’r Cyfryngau

Newyddion o’r Cyfryngau

Eisteddfod 2024: Cyhoeddi rhestr anrhydeddau’r Orsedd

Enwi’r rhai fydd yn cael eu hurddo i’r Orsedd yn Rhondda Cynon Taf

Anrhydedd mwyaf yr Eisteddfod i beiriannydd o Fôn

Anrhydeddu Cymrawd newydd i’r Eisteddfod

Cyhoeddi Eisteddfod Wrecsam 2025

Yr Archdderwydd newydd am ysbrydoli merched eraill

Archdderwydd: Dathlu ‘un byd Cymraeg am wythnos’

Ethol Mererid Hopwood i fod yn Archdderwydd yr Orsedd

Pryder Archdderwydd o ‘danseilio’r rheol iaith’

Beirniadu penderfyniad i Urddo Mark Drakeford

Mark  Drakeford i gael ei Urddo i’r Orsedd

Seremoni gyhoeddi Eisteddfod Llŷn ac Eifionydd 2023 wedi ei chynnal y tu mewn ym Mhorthmadog

Gorsedd y Beirdd yn dathlu 230 o flynyddoedd

Arwyddfardd Nesaf Gosedd Cymru

Colli Robyn Lewis Cyn Archdderwydd BBCCymruFyw

Nodi uno Gorsedd y Beirdd a’r Brifwyl

Myrddin ap Dafydd Archdderwydd Nesaf Cymru

Beth yw Gorsedd y Beirdd?

Penodi Christine James yn Gofiadur newydd i’r Orsedd

Cyhoeddi Eisteddfod Caerdydd

“Ymateb digynsail” gan yr Orsedd i seremonïau Ynys Môn

Cofiadur yr Orsedd am Ymddeol

Byd Glas a Gwyrdd

Derbyn Geraint Jarman a George North i’r Orsedd

Urddo Archdderwyd a Chyhoeddi Eisteddfod Sir Fôn

31 yn cael eu derbyn i’r Orsedd

Cyhoeddi enw Archdderwydd newydd

Cofio y cyn-Archdderwydd Jâms Nicolas

Urddo Archdderwydd

Enwebu Christine James yn Archdderwydd

Cyhoeddi Eisteddfod 2013 yn Sir Ddinbych a’r Cyffiniau

Y cyn-Archdderwydd Emrys Deudraeth wedi marw

Archdderwydd yn talu teyrnged i Selwyn Griffith

Selwyn Griffith wedi marw

Archdderwydd am weld Papur Dyddiol

Degawd o Chwarae’r Cyrn

Meistres y Gwisgoedd am y tro olaf

Fe fydda i’n ôl

Meistres y Gwisgoedd yn Ymddeol

Cyfyngu’r wisg wen i brifeirdd a phrif lenorion

 

Diwrnod Cymdeithasol 2023 yn Amgueddfa Lechi Llanberis

Diwrnod Cymdeithasol yr Orsedd,  dydd Sadwrn 23 Medi 2023

Princess’, ‘Duchess’, ‘Countess’ a ‘Narrow Countess’ … na, nid yw Gorsedd Cymru wedi mynd yn ‘Royal’. Enwau yw’r rhain ar ffurf a maint ambell lechen do; un o’r perlau o wybodaeth a ddysgwyd gennym Orseddigion a’n gwesteion wrth i ni ymgynnull ar ein Diwrnod Cymdeithasol yn Amgueddfa Lechi Llanberis.

Ffurfiwyd y llechfaen pan gafodd llaid â lefelau sylweddol o glai ynddo ei gywasgu mewn tymheredd uchel yn ystod symudiadau cyfandirol tua 300-400 miliwn o flynyddoedd yn ôl. Yn dibynnu ar gynnwys ac oedran penodol y llechfaen, rhoddir graddau ansawdd iddi, ac mae’r gwythiennau llechi o amgylch Dinorwig, Llanberis, Bethesda a Blaenau Ffestiniog yn rhai o’r ansawdd uchaf yn y byd.

I’n rhoi ar y trywydd cywir, ben bore bu Dr Dafydd Roberts, cyn-bennaeth yr Amgueddfa, yn ein tywys drwy hanes diwydiant llechi Gogledd Cymru. Amhosibl gwneud cyfiawnder â’r drysorfa a agorwyd i ni yn ei gwmni. Buom ar wibdaith yn ymchwilio arwyddocâd rhyngwladol llechi Cymru, a chael mewnwelediad addysgiadol hollol unigryw i allforio adnoddau, pobl a sgiliau. Mewn cyfres o luniau buan y bu i ni sylweddoli na ellir dianc rhag llechi Cymru ledled y byd – Hamburg, Copenhagen a Warsaw, Efrog Newydd a Philadelphia, Adeilade, Sydney a Melbourne! Roedd hon yn wers hanesyddol ac economaidd bwysig i Hwntw fel fi; os yw De Cymru yn gyfystyr â glo neu ‘aur du’, yna mae Gogledd Cymru wedi’i bendithio a’i melltithio i’r un graddau â’r llechen gyfatebol.

Er imi fwynhau gwrando ar yr anfarwol Bob Tai’r Felin yn canu ‘Moliannwn’ ers yn blentyn …  “A chawn glywed Whip-ar-Wîl, A llyffantod wrth y fil” … nid oeddwn erioed wedi sylweddoli’r cysylltiad rhwng y gân a’r diwydiant llechi yng Nghymru a’r UDA. Yn arbennig felly, rhwng yr aderyn Whip-ar-Wîl, Caprimulugus vociferous, a Dyffryn y Llechi, Granville ar ffin Vermont yng Ngogledd America. Benjamin Thomas yw awdur y geiriau Cymraeg; addasiad o alaw werin Americanaidd ‘The Old Cabin Home’ gan T. Paine yw’r gerddoriaeth.

Ar ôl gwledd addysgiadol yn y bore, cyfle wedyn i fwynhau’r amgueddfa. Fe’i lleolir yng ngweithdai Fictoraidd hen chwarel Dinorwig, yng nghysgod Mynydd Elidir. Cafodd y gweithdai eu hadeiladu ym 1870 ar batrwm tebyg i gaer o gyfnod yr Ymerodraeth Brydeinig. Mae’r cwrt canolog, tŵr y cloc a’r ffenestri cywrain yn rhoi iddynt gymeriad unigryw a gellid meddwl am yr Amgueddfa fel capsiwl amser – yn union fel petai’r chwarelwyr a’r peirianwyr newydd roi eu hoffer i lawr ar ddiwedd sesiwn waith a chychwyn am adref. I mi, y sesiwn yng nghwmni John-Joe oedd uchafbwynt y diwrnod – roedd ei weld yn anwylo’r llechfaen wrth iddo ei disgrifio, ei thrin a’i hollti yn olygfa nad anghofiaf am dro byd. Fe yw’r chweched genhedlaeth o’i deulu i arfer y grefft.

Yn ystod y prynhawn, cafwyd cyfle i ymweld â thŷ’r prif beiriannydd wedi ei hailddodrefnu yn arddull 1911, y gweithdai, y gefeiliau a’r ffowndri haearn a phres. Yn y sied drenau, cyfarfod ag UNA, injan stêm a adeiladwyd ym 1905. Er ei bod mewn cyfnod o lanhau ac atgyweirio yn gyfredol, mae’n hollol weithredol – gallaf ond dychmygu’r wefr o’i gweld yn stemio ar hyd y cledrau yn ei gwisg eurwerdd. Wyddwn i ddim am gampwaith peirianwaith ynni dŵr chwarel Dinorwig! Rhyfeddod oedd cael gweld y rhod ddŵr sy’n ei yrru – y rhod ddŵr fwyaf ar dir mawr Prydain. Cyn gorffen, cawsom ein syfrdanu gan dros 2,000 o batrymau pren a ddefnyddiwyd i greu unrhyw wrthrych metal oedd ei angen ar weithdai’r chwarel – cogiau, rhannau injans stêm, hyd yn oed cloch y cloc uwch drws y gweithdai.

Am ddiwrnod! Cyfle i deithio nôl i weld gorffennol diwydiant a ffordd o fyw sydd bellach yn rhan annatod o hunaniaeth Cymru. Clywsom am fywyd y chwarelwyr, am Arglwydd Penrhyn a pherchnogion y chwareli, bu i rai o’r Gorseddigion rannu profiadau teuluol am drasiedïau a bywyd caled y cyfnod. Da oedd bod yno!

Cyn gorffen, cafwyd sawl gwledd yn ystod y dydd – gwledd hanesyddol y bore a gwledd addysgiadol a diwylliannol y prynhawn.  Yng nghanol y cyfan, cafwyd hefyd wledd luniaethol yng ngwir ystyr y gair yng Ngwesty Fictoria! Diolch o waelod calon i’r cyn-Arwyddfardd, Dyfrig am ei weledigaeth a’i drefniadau manwl a gofalus; canmil diolch i Beti-Wyn ein Harwyddfardd am sicrhau diwrnod hollol arbennig a’n cael, bob un, i ‘joio mas draw’!       

Hefin Pencader (Hefin Jones)

Lluniau trwy garedigrwydd Jaci Taylor

Urddau’r Orsedd 2023

Urddau’r Orsedd 2023

 

Llongyfarchiadau i bawb sy’n cael eu hurddo i Orsedd Cymru yn 2023

GWISG WERDD

Aled Davies
Yn wreiddiol o Sir Gâr, mae cyfraniad Aled Davies, Chwilog i’w gymuned ac i’w grefydd yn enfawr. Yn weinidog bro sy’n gyfrifol am chwe chapel, mae Aled hefyd yn gyfarwyddwr y Cyngor Ysgolion Sul a Chyhoeddiadau’r Gair. Mae’n gyfrifol am drefnu presenoldeb Cytun ar Faes yr Eisteddfod a’r Sioe Frenhinol, ac mae ar fwrdd y cylchgrawn Cristion. Ef hefyd sy’n dylunio a gosod y papur bro lleol, Y Ffynnon. Mae Aled yn trefnu llu o weithgareddau’n lleol gyda’r capeli’n cymryd rhan flaenllaw ynddyn nhw, gan gynnwys nifer o gymdeithasau llenyddol.

Heulwen Davies
Urddir Heulwen Davies, Dolanog am ei chyfraniad fel arweinydd Aelwyd Penllys am gyfnod o dri deg mlynedd, a hynny’n gwbl wirfoddol. Mewn ardal ar y ffin lle mae llawer yn byw eu bywydau dyddiol yn Saesneg, mae Heulwen wedi cynnig cyfleoedd i bobl ifanc ennyn hyder i berfformio yn y Gymraeg yn lleol a chenedlaethol. Bellach, mae Heulwen wedi rhoi’r gorau i arwain yr Aelwyd, ac fe’i croesewir i Orsedd Cymru i ddiolch am ysbrydoli cenedlaethau o ieuenctid a chymunedau canolbarth a dwyrain Maldwyn.

Jeffrey Howard
Mae’r cerddor Jeffrey Howard, Caerdydd yn un o gyfeilyddion swyddogol yr Ŵyl er ugain mlynedd a mwy. Yn organydd dawnus a chyfarwyddwr cerdd, yn ogystal â hyfforddwr lleisiol profiadol, mae wedi gweithio gyda sefydliadau cerddorol blaenaf Cymru, gan gynnwys Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru ac Opera Cenedlaethol Cymru. Derbyniodd Wobr Joseph Parry am ei gyfraniad i gerddoriaeth yng Nghymru yn 2018.

Edwin Humphreys
Mae Edwin Humphreys, Pentreuchaf yn un o gerddorion mwyaf dylanwadol y sîn roc, sydd wedi bod yn hanfodol bwysig ym mrwydr y Gymraeg er hanner can mlynedd. Mae wedi chwarae gyda mwy o fandiau Cymraeg na’r un cerddor arall, ac i’w glywed ar gant o albymau! Bu’n dilyn gyrfa fel nyrs seiciatryddol gyda cherddoriaeth yn gyfeiliant i’w waith, a daeth yn arbenigwr ar therapi meddylgarwch drwy gerddoriaeth. Erbyn hyn mae’n helpu to newydd o gerddorion, gan ymweld ag ysgolion i roi gwersi ac i arwain bandiau pres. Mae’n athro cwbl ysbrydoledig.

Marion Loeffler
Magwyd Marion Loeffler, Caerdydd yng Ngweriniaeth Ddemocrataidd yr Almaen. Ar ôl graddio, symudodd i Gymru, a bu’n gweithio yn y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd am flynyddoedd. Mae wedi cyhoeddi’n helaeth gan arbenigo ar hanes diwylliant, gwleidyddiaeth a chrefydd y Cymry yn y 18fed ganrif a’r 19eg. Bellach mae’n Ddarllenydd ym maes Hanes Cymru ym Mhrifysgol Caerdydd. A hithau wedi ymchwilio i etifeddiaeth lenyddol a hanesyddol Iolo Morganwg, ynghyd â chyfrannu’n helaeth at hyrwyddo’r Gymraeg a’i diwylliant, priodol iawn yw derbyn Marion yn aelod o’r Orsedd.

Ywain Myfyr
Bu adfywiad yn y byd cerddoriaeth werin Gymraeg yn y 1970au, gydag Ywain Myfyr, Dolgellau ar flaen y gad fel un o sefydlwyr Gŵyl Werin Geltaidd Dolgellau, ac fel aelod o Cilmeri a Gwerinos. Yn y 1990au, cyd-sefydlodd Sesiwn Fawr Dolgellau, gŵyl ddylanwadol sy’n hyrwyddo cerddoriaeth Gymreig, Gymraeg a Cheltaidd, yn ogystal â’r iaith ei hun. Bu ei frwdfrydedd a’i egni diflino yn gweithio dros Ddolgellau, cerddoriaeth a’r Gymraeg yn rhyfeddol. Esgorodd y Sesiwn Fawr ar ambell ŵyl ymylol a hefyd ar sefydlu Canolfan Tŷ Siamas, Dolgellau, ac mae Ywain Myfyr yng nghanol y trefnu bob amser.

Richard Owen
Brodor o Fynydd Mechell, Ynys Môn yw Richard Owen, Penrhyn-coch, Aberystwyth. Rhoddodd oes o wasanaeth i’r diwydiant cyhoeddi yng Nghymru drwy’i waith gyda Chyngor Llyfrau Cymru am dros dri deg mlynedd. Cyfrannodd yn helaeth i’r Eisteddfod fel Cadeirydd y Panel Llên Canolog am wyth mlynedd, ac fel aelod cyn hynny, a bu hefyd yn aelod o Bwyllgor Llên lleol Eisteddfod Ceredigion 2022. Bu’n weithgar yn ei gymuned leol dros y blynyddoedd, gyda Chymdeithas y Penrhyn, Cyngor Cymuned Trefeurig, papur bro Y Tincer a Phlaid Cymru.

Mari Lloyd Pritchard
Yn enedigol o Ros-meirch, magwyd Mari Lloyd Pritchard, Biwmares ar aelwyd gerddorol, a chafodd ei thrwytho yn y byd corawl. Bu’n gyfrifol am ailsefydlu Theatr Ieuenctid Môn, sydd wedi ysgogi diddordeb cannoedd o blant a phobl ifanc ym myd y theatr. Yn 2006, sefydlodd Gôr Ieuenctid Môn, ac mae’n rhoi o’i hamser bob wythnos i arwain y Côr Iau a’r Côr Hŷn. Erbyn hyn, mae hi hefyd yn arwain Encôr, côr ar gyfer aelodau dros 60 oed. Gwnaeth Mari gyfraniad enfawr i fyd cerddoriaeth a gwaith ieuenctid yng Nghymru, ar lefel leol, ranbarthol a chenedlaethol.

Carlo Rizzi
Yn wreiddiol o Milan, mae Carlo Rizzi, Penarth yn arweinydd adnabyddus, sydd wedi bod yn Arweinydd Cerddoriaeth Opera Cenedlaethol Cymru ac wedi gweithio gyda chwmnïau ar draws y byd. Mae’n fwyaf enwog am ei waith athrylithgar yn dehongli ac arwain operâu Verdi. Mae ganddo egni deinamig, dealltwriaeth naturiol o gerddoriaeth a’r gallu i ymgysylltu â’r gerddorfa a’r gynulleidfa mewn ffordd hynod enigmatig ac emosiynol. Braint yw ei groesawu i’r Orsedd.

Esyllt Nest Roberts de Lewis
Yn wreiddiol o Bencaenewydd, aeth Esyllt Nest Roberts de Lewis i Batagonia fel athrawes dan y Cynllun Dysgu Cymraeg bron i ugain mlynedd yn ôl. Yno cyfarfu â’i gŵr, Cristian ac mae ganddynt ddau fab, Idris a Mabon sydd wedi eu magu yn siarad Cymraeg. Mae Esyllt yn hynod weithgar yn y gymuned Gymraeg yn y Wladfa, bu’n olygydd Y Drafod ac yn ysgrifennydd Gorsedd y Wladfa, a hi yw Arweinydd Cymru a’r Byd yn yr Eisteddfod eleni. Mae’n gyn-enillydd Coron Eisteddfod yr Urdd a Chadair Eisteddfod y Wladfa, ac mae’n gweithio fel athrawes Gymraeg, athrawes delyn, cyfieithydd a golygydd.

Gareth Roberts
Dyn pobl a dyn ei fro yw Gareth Roberts, Deiniolen. Bu’n gweithio’n ddygn dros les pobl ifanc Menter Fachwen, disgyblion ysgol a phobl ei ardal i greu cyfleoedd iddynt ddod i adnabod eu bro a chyfranogi yn ei hanes a’i diwylliant. Creodd archif leol o enwau ponciau Chwarel Dinorwig, hanesion am gymeriadau a diwylliant bro. Mae ei egni a’i frwdfrydedd yn ddiarhebol, ac mae’n ysbrydoli pawb â’i sgyrsiau, teithiau a’i arddangosfeydd. Argraffodd gyfres o fapiau cerdded sy’n olrhain hanes a hyrwyddo enwau lleoedd, a bu’n arwain teithiau cerdded i’r rheini sy’n awyddus i wella’u hiechyd corfforol a meddyliol.

Glyn Tomos
Dwy ffactor sy’n gyrru Glyn Tomos, Caernarfon, sef y Gymraeg a chyfiawnder cymdeithasol, a thrwy gydol ei oes, yn wirfoddol neu’n gyflogedig, mae wedi cadw at y ddwy egwyddor yma. Tra’n fyfyriwr prifysgol ym Mangor, arweiniodd ymgyrch lwyddiannus i sefydlu UMCB i warchod hawliau myfyrwyr Cymraeg. Ar ddiwedd y 1970au sefydlodd y cylchgrawn Sgrech er mwyn adlewyrchu’r sîn roc Gymraeg, gan roi hyder i Gymry ifanc siarad yr iaith a chanu yn Gymraeg. Pan symudodd i Gaernarfon, aeth ati i sefydlu Papur Dre, papur bro a ddathlodd ei 200fed rhifyn eleni.

Gareth ‘Neigwl’ Williams
Bob mis mae Gareth ‘Neigwl’ Williams, Botwnnog yn cyfrannu colofn i’w bapur bro, Llanw Llŷn, o dan y teitl ‘Llên y Llanw’ – cybolfa ddifyr dros ben o sgwrs, dyddiadur, atgofion ac athroniaeth gadarn yr awdur. Llŷn, yn hanesion a chymeriadau a dywediadau llafar gwlad, yw’r deunydd, a dyma yw prif ddiddordeb Gareth. Mae ei gerddi coffa yn y papur i gymeriadau Llŷn yn gofnod unigryw hefyd. Yn fardd gwych ond gwylaidd iawn a Chymreigydd praff, byddai’n ei alw’i hun yn ‘fardd gwlad’ – bardd Gwlad Llŷn – ond mae ei grefft yn ei godi i safon bardd cenedlaethol.

Sioned Wyn
Mae Sioned Wyn, Cricieth yn un o’r cynhyrchwyr teledu mwyaf blaenllaw yng Nghymru. Trwy gyfrwng ei gwaith gyda Chwmni Teledu Chwarel, profodd y gellir rhedeg cwmni llwyddiannus mewn unrhyw ardal yn y byd, ac roedd gwneud hyn yn ardal Eifionydd yn bwysig iawn i Sioned ei hun. Mae naws a natur Gymraeg a Chymreig i’w rhaglenni, boed rheini’n gyfrwng-Gymraeg neu Saesneg. Enillodd wobrau BAFTA, RTS a Broadcast am ei gwaith, ac mae’n mwynhau hyfforddi pobl ifanc i weithio yn y diwydiant darlledu yma yng Nghymru.

 

GWISG LAS

Mabon ap Gwynfor
Mae’r gwleidydd Mabon ap Gwynfor, Cynwyd yn Aelod o’r Senedd dros Ddwyfor Meirionnydd er 2021. Yn ymgyrchydd egwyddorol, mae’n adnabyddus ledled Cymru am ei ddaliadau gwrth-ryfel ac fel eiriolydd angerddol dros heddwch. Mae hefyd yn credu yn yr angen i rymuso cymunedau, ac felly’n weithredwr cymunedol: cyd-sefydlodd Menter Gymunedol Cynwyd er mwyn i’r gymuned gymryd perchnogaeth o siop y pentref, a Phwyllgor Menter Ysgol Llandrillo er mwyn i’r gymuned gymryd perchnogaeth o’r ysgol leol ar ôl ei chau.

Pedr ap Llwyd
Yn wreiddiol o Benrhyndeudraeth, Pedr ap Llwyd, Aberystwyth yw Llyfrgellydd Cenedlaethol Cymru. Mae’n gymwynaswr adnabyddus, ac fel rhan o’i weledigaeth i hyrwyddo hygyrchedd, llwyddodd yn ystod y cyfnod clo i ysgogi gweithlu’r Llyfrgell i gyflymu prosesau trawsnewid digidol er mwyn sicrhau bod ein treftadaeth ddogfennol yn fwy hygyrch i bawb. Mae’n gwasanaethu ar nifer o fyrddau a phwyllgorau dylanwadol yng Nghymru, ac yn Ynad Llywyddol er bron i ugain mlynedd.

Anwen Butten
Bowls sy’n mynd â bryd Anwen Butten, Llanbedr Pont Steffan, ac mae’r Orsedd yn falch o’r cyfle i’w hanrhydeddu am ei chyfraniad arbennig i’r gamp honno dros gyfnod o 30 mlynedd. Hi oedd Capten Tîm Cymru yng Ngemau’r Gymanwlad yn 2022. Mae Anwen hefyd yn nyrs arbenigol cancr y pen a’r gwddf yn Ysbyty Glangwili, gan weithio ar draws ardal Bwrdd Iechyd Hywel Dda.

Meryl Davies
Mae Meryl Davies, Dinas, Pwllheli wedi codi miloedd o bunnoedd i elusennau dros y blynyddoedd, ac yn 2016, cyrhaeddodd restr fer gwobr genedlaethol i ferched sy’n cyflawni. Bu’n Llywydd Cenedlaethol Merched y Wawr, ac fe gododd £40,000 at Sefydliad y Galon yn ystod ei chyfnod wrth y llyw. Yn gyn-reolwr ward yn Ysbyty Bryn Beryl, Pwllheli, bu’n gweithio i godi ymwybyddiaeth o bwysigrwydd cyfathrebu â chleifion drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae’n weithgar yn ei chymuned, yn organydd yn ei chapel ac yn aelod blaenllaw o’r gangen leol o Ferched y Wawr.

Owain Idwal Davies
Urddir Owain Idwal Davies, Llanrwst am ei fod yn manteisio ar bob cyfle i ysbrydoli pobl ifanc i oresgyn anawsterau, i ymuno â’i gilydd i fwynhau gweithgareddau amrywiol a gwthio’u ffiniau i’r eithaf. Ar ôl wynebu cyfres o lawdriniaethau pan oedd yn ifanc, penderfynodd na fyddai unrhyw rwystr corfforol yn ei ddal yn ôl, gan fynd ati i ragori fel rhedwr, nofiwr a beiciwr. Yn y gwasanaeth hamdden ac yna yn y weinidogaeth, mae Owain wedi bywiogi’i fro drwy egnïo’r iaith a rhannu’i gariad at ddiwylliant a chwaraeon, gan hybu Cristnogaeth ymarferol.

Dyfrig Davies
Urddir Dyfrig Davies, Llandeilo am roi blynyddoedd o gefnogaeth, yn wirfoddol a phroffesiynol, er mwyn sicrhau bod diwylliant Cymru a’r Gymraeg yn ffynnu. Mae’n Gadeirydd yr Urdd, ac arweiniodd y mudiad yn gadarn a theg drwy bandemig COVID-19 a dathliadau’r canmlwyddiant yn 2022. Yn Gadeirydd TAC, mae’n rhan allweddol o’r diwydiant creadigol yng Nghymru, gan gefnogi cwmnïau cynhyrchu bach a mawr i sicrhau fod y berthynas ag S4C yn ffynnu. Mae Dyfrig bob amser yn anelu’n uchel, yn cefnogi’n daer ac yn dangos angerdd mawr dros Gymru a’r Gymraeg.

Hywel Edwards
Mae Hywel Edwards, Padog, Betws-y-coed yn un o’r tîm bychan o wirfoddolwyr diwyd sy’n cynorthwyo a chefnogi Ela Jones, Arolygydd Gwisgoedd yr Orsedd. Nid ar chwarae bach mae sicrhau bod pob gwisg wedi’i pharatoi ac yn ei lle ar gyfer pob aelod o’r Orsedd, ynghyd â gofalu bod popeth yn cael ei gadw’n daclus ar ddiwedd pob seremoni, yn barod ar gyfer y tro nesaf. Dyma gyfle eleni i ddathlu cyfraniad arbennig y tri sy’n gymaint o gefn i Arolygydd y Gwisgoedd.

Marian Edwards
Mae Marian Edwards, Padog, Betws y Coed yn un o’r tîm bychan o wirfoddolwyr diwyd sy’n cynorthwyo a chefnogi Ela Jones, Arolygydd Gwisgoedd yr Orsedd. Nid ar chwarae bach mae sicrhau bod pob gwisg wedi’i pharatoi ac yn ei lle ar gyfer pob aelod o’r Orsedd, ynghyd â gofalu bod popeth yn cael ei gadw’n daclus ar ddiwedd pob seremoni, yn barod ar gyfer y tro nesaf. Dyma gyfle eleni i ddathlu cyfraniad arbennig y tri sy’n gymaint o gefn i Arolygydd y Gwisgoedd.

Siân Eirian
Bu’r Urdd yn ddylanwad mawr ar fywyd Siân Eirian, Llangernyw, a Siân yn ddylanwad anferth ar yr Urdd, gan iddi weithio’n ddiwyd dros y mudiad am ran helaeth o’i gyrfa, o’i chyfnod fel aelod o Aelwyd Bro Cernyw i’w gwaith fel Cyfarwyddwr Eisteddfod yr Urdd a’r Celfyddydau. Hi hefyd fu’n gyfrifol am greu gwasanaeth Cyw a Stwnsh yn ystod ei chyfnod fel Pennaeth Rhaglenni Plant a Phobl Ifanc S4C, gan lwyddo i gyflwyno i blant raglenni addysgiadol ac adloniadol a enillodd wobrau cenedlaethol a rhyngwladol.

Kenneth Fitzpatrick
Yn gyn-swyddog morwrol harbwr a harbwr-feistr ym Mhwllheli, Porthmadog a’r Bermo, bu Kenneth Fitzpatrick, Morfa Nefyn yn weithgar fel gwirfoddolwr arweiniol gyda Chlwb Hwylio Pwllheli yn yr Academi Hwylio Genedlaethol a Chanolfan Digwyddiadau Plas Heli, a chyda Bad Achub Porthdin-llaen. Bu’n gweithredu fel gwirfoddolwr, is-gapten a mecanic ac fel rheolwr gweithgareddau’r bad achub am dros ddeugain mlynedd i gyd. Â chanddo oes o wasanaeth ffyddlon i gadw’r traddodiad morwrol yn fyw a diogel i bobl ifanc yr ardal, mae Ken yn llawn haeddu cydnabyddiaeth gan Orsedd Cymru eleni.

Mared Gwyn Jones
Â’i gwreiddiau yn Nefyn a Llanbedrog, Mared Gwyn, Brwsel yw llais Cymru yn Ewrop. Mewn cyfnod o helynt a thor-perthynas ag Ewrop, mae’n ymateb i ddigwyddiadau’n braff a graenus ar y cyfryngau gan gadw’r trafod a’r dadansoddi o safon ryngwladol, yn y Gymraeg. Yn hyderus mewn pum iaith, mae Mared a’i hagwedd agos-atoch yn llysgennad medrus i Gymru a’r Gymraeg, ac yn ysbrydoliaeth i ferched ifanc trwy osod y Gymraeg a Chymru’n rhan o’r sgwrs fawr wleidyddol gyfoes.

Aled Hughes
Er ei fod yn byw ar Ynys Môn erbyn hyn, mae Aled Hughes, Llanfairpwll yn un o Hogia’ Llŷn, a’i wreiddiau’n ddwfn yn nalgylch y Brifwyl eleni. Mae’n cyflwyno rhaglen gylchgrawn ddyddiol ar Radio Cymru sy’n llwyfan hygyrch i drafod ein hiaith, hanes Cymru, gwyddoniaeth a sawl pwnc arall a oedd, cyn hyn, yn cael sylw ar raglenni arbenigol yn unig. Mae Aled hefyd wedi teithio Cymru gan ei herio’i hun yn gorfforol, a thrwy hynny llwyddodd i godi miloedd o bunnoedd at elusen Plant mewn Angen.

Kristoffer Hughes
Yn wreiddiol o Lanberis, bu Kristoffer Hughes, Bodorgan yn gweithio fel technegydd patholegol, yn cynnal archwiliadau post-mortem ar gyfer y Crwner yng ngogledd orllewin Cymru. Daeth ei waith fel swyddog galar a phrofedigaeth â chysur i nifer fawr o deuluoedd, gan iddo gynnig gwasanaeth Cymraeg. Mae Kristoffer hefyd yn adnabyddus fel y comedïwr drag, Magi Nogi, ac mae’n bennaeth Urdd Derwyddon Môn, sy’n dathlu ein treftadaeth a’n traddodiadau hynafol.

Terry Jones Hughes
Yn ddi-os, mae Terry Jones Hughes, Tudweiliog yn un o hoelion wyth ei filltir sgwâr a’i gymuned leol. Yn amaethwr tan iddo ymddeol, mae’r capel a’r diwylliant Cymraeg yn Llŷn yn agos at ei galon, a bu’n gweithio’n ddistaw a diflino i ddiogelu’r gwerthoedd hynny a’u trosglwyddo i’r genhedlaeth nesaf. Mae’n aelod gweithgar o nifer o sefydliadau a grwpiau lleol, gan gynnwys y Cyngor Plwyf a Phwyllgor Llên yr Eisteddfod eleni, ac mae ei gyfraniad i’r cyfan oll yn gyson ddoeth a gwerthfawr.

Andrew John
Mae’r Parchedicaf Andrew John yn Esgob Bangor er 2009 ac yn Archesgob Cymru er 2021. Erys ei brosiect cenedlaethol, ‘Bwyd a Thanwydd’, lle ymgysylltai ag archfarchnadoedd a Llywodraeth Cymru i gefnogi pobl yn ystod yr argyfwng costau byw, yn agos at ei galon. Cefnogodd y defnydd o Gadeirlan Bangor fel canolfan frechu gymunedol yn ystod y pandemig, ac mae wedi cydweithio ar Brosiect Llan, sy’n hyrwyddo diwylliant, iaith a’r ffydd Gristnogol Gymreig mewn modd cyfoes, wrth gryfhau’r defnydd o’r Gymraeg yn Esgobaeth Bangor. Fel aelod o Fainc yr Esgobion, mae’n gyfrifol am yr iaith Gymraeg a Christnogaeth Gymreig, ac mae’n cefnogi ‘Cwrs Croeso’ yr Eglwys yng Nghymru, sy’n annog clerigwyr newydd i ddysgu Cymraeg.

Christine Jones
Urddir Christine Jones, Pwllheli am ei chyfraniad diflino i gymuned ei milltir sgwâr dros flynyddoedd lawer. Mae’r Gymraeg yn rhan hanfodol o athroniaeth Christine, ac mae bob amser yn barod ei chymwynas, gan wirfoddoli gyda nifer o grwpiau a sefydliadau lleol. Yn gefnogwr brwd yr Ŵyl Cerdd Dant a’r Eisteddfod, chwaraeodd ran flaenllaw yn codi arian yn lleol eleni. Hi fu’n gyfrifol am greu’r sesiynau ‘Pnawn Difyr’ ar gyfer yr Ŵyl Cerdd Dant, ac mae’r rhain wedi parhau ers hynny, yn waddol pendant i’w gwaith ardderchog yn ei bro.

Dewi Bryn Jones
Dewi Bryn Jones, Garndolbenmaen
 yw prif arloeswr technolegau’r iaith Gymraeg. Gwnaeth fwy nag unrhyw un i ddatblygu adnoddau ac offer iaith gyfrifiadurol ar gyfer y Gymraeg. Ef yw arweinydd tîm yr Uned Technolegau Iaith, Canolfan Bedwyr, Prifysgol Bangor, sydd wedi datblygu technoleg lleferydd ar gyfer y Gymraeg, a hefyd technoleg cyfieithu peirianyddol Cymraeg<>Saesneg. Gan rannu’i amser rhwng Cymru a Helsinki yn y Ffindir, mae Dewi wedi arloesi ym maes technoleg y Gymraeg at anghenion pobl anabl a’r cyhoedd yn gyffredinol, gan osod esiampl i gymunedau ieithyddol bach eraill.

Hywel Jones
Mae Hywel Jones, Ysbyty Ifan yn un o’r tîm bychan o wirfoddolwyr diwyd sy’n cynorthwyo a chefnogi Ela Jones, Arolygydd Gwisgoedd yr Orsedd. Nid ar chwarae bach mae sicrhau bod pob gwisg wedi’i pharatoi ac yn ei lle ar gyfer pob aelod o’r Orsedd, ynghyd â gofalu bod popeth yn cael ei gadw’n daclus ar ddiwedd pob seremoni, yn barod ar gyfer y tro nesaf. Dyma gyfle eleni i ddathlu cyfraniad arbennig y tri sy’n gymaint o gefn i Arolygydd y Gwisgoedd.

John Llyfnwy Jones
Fyddai John Llyfnwy Jones, Llithfaen ddim yn John heb Lithfaen, a fyddai Llithfaen ddim yn Llithfaen heb John Llyfnwy – mae’n rhan mor annatod o’r pentref. Roedd yn un o brif sylfaenwyr Tafarn y Fic, tafarn gymunedol gyntaf Ewrop, a chryfder mawr John yw ei barodrwydd a’i amynedd i feithrin a chynnig arweiniad i bobl ifanc lleol. Pan sefydlwyd Menter yr Eifl yn sgîl cau’r siop a’r swyddfa bost – a bygythiad gweld y pentref yn mynd â’i ben iddo yn sgîl hynny – daeth John i’r adwy gan ysgogi’r pentrefwyr i gydweithio a chyfrannu er mwyn achub y siop a’r pentref fel ei gilydd.

Linda Jones
Bu Linda Jones, Ffestiniog yn weithgar yn ardal Blaenau Ffestiniog ers blynyddoedd, ac yn un o sefydlwyr cwmni Seren, un o fentrau cymdeithasol blaenllaw Cymru. Y prif nod yw cynnig cymorth proffesiynol i bobl ag anableddau dysgu. Sefydlodd westy tair seren yn Llan Ffestiniog – Gwesty Seren – i ddarparu llety ar gyfer pobl ag anableddau corfforol a dysgu, prosiect arloesol a’r unig gyfleuster o’i fath yng Nghymru. Mae Linda hefyd yn un o gyfarwyddwyr Cwmni Cymunedol Bro Ffestiniog sy’n hwyluso cydweithrediad rhwng busnesau a mentrau cymunedol, ac sy’n cyflogi tua 150 o bobl leol.

Mair Jones
Mae Mair Jones, Llaniestyn wedi codi miloedd o bunnoedd i wahanol elusennau, ac am flynyddoedd bu’n agor ei chartref i godi arian. Pan ddaeth y pandemig, penderfynodd osod cwt pren i werthu pethau ail-law wrth giât Iôn ei chartref. Bellach, mae Cwt Gobaith yn agored bob dydd gyda blwch gonestrwydd yn codi arian i Dŷ Gobaith. Mae’n cymryd rhan flaenllaw yn ymgyrch Operation Christmas Child bob blwyddyn ac yn creu cannoedd o dorchau Nadolig i godi arian. Dyma un o arwyr tawel Pen Llŷn sy’n haeddu cael ei hurddo i Orsedd Cymru am ei gwaith elusennol rhagorol.

Malcolm Jones
Mae Malcolm Jones, Tremadog wedi cymryd rhan yn Ras yr Wyddfa bob blwyddyn er ei chychwyn ddeugain a chwech o flynyddoedd yn ôl. Cynrychiolodd Gymru mewn sawl cystadleuaeth rhedeg mynydd rhyngwladol gyda chryn lwyddiant, a phan oedd yn drigain oed, cynrychiolodd ein gwlad mewn cystadlaethau triathlon. Cludodd fflamau’r Gemau Olympaidd a Gemau’r Gymanwlad ar eu taith drwy Eifionydd, ac mae wedi rhedeg sawl marathon. Bu hefyd yn rhan o sefydlu clybiau rhedeg mynydd lleol llwyddiannus dros y blynyddoedd, gan ennyn diddordeb yn y gamp fu’n gymaint rhan o’i fywyd ef ei hun.

Geraint Lloyd
Roedd Geraint Lloyd, Lledrod yn un o leisiau mwyaf adnabyddus Radio Cymru am flynyddoedd lawer. Dechreuodd ei yrfa gyda Radio Ceredigion, ac eleni ymunodd â gorsaf radio Môn FM. Pan oedd yn ifanc, ralio a rasio oedd yn mynd â’i fryd; bu’n cynrychioli Cymru mewn rasys 4×4, ac mae’n aelod brwd o Glwb Glasrasio Teifi. Mae’n un o gefnogwyr mwyaf selog y Ffermwyr Ifanc, ac yn 2017 fe’i hetholwyd yn Llywydd Cenedlaethol y mudiad, anrhydedd a dderbyniodd gyda balchder. Mae hefyd yn cefnogi Theatr Felin-fach, ac wedi perfformio droeon yn eu pantomeimiau enwog.

John Mahoney
Ymhell cyn dyddiau’r Wal Goch a Chwpan y Byd 2022, ni fu’r un Cymro a chwaraeodd dros ein gwlad yn fwy balch o’i dras na John Mahoney, Caerfyrddin. Wedi i’w yrfa fel chwaraewr ddod i ben yn 1983, aeth ati i ddysgu Cymraeg, gan fynychu sesiynau lefel uwch ‘Siawns am Sgwrs’ yng ngorllewin Cymru. Nid ef yw’r unig aelod o’r teulu i gynrychioli Cymru, gan fod un o’i ferched hefyd wedi cynrychioli ei gwlad wrth chwarae pêl-droed. Mae John yn ŵr diymhongar sy’n caru Cymru, ein hiaith a’n diwylliant, a’n braint yw ei urddo i Orsedd Cymru eleni.

Laura McAllister
Mae Laura McAllister, Caerdydd yn Athro Llywodraethiant a Pholisi Cyhoeddus ym Mhrifysgol Caerdydd, ac mae’n Gyd-gadeirydd y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Yn gyn-bêldroedwraig ryngwladol, mae’n lladmerydd diflino dros gydraddoldeb ym maes chwaraeon, ac wedi gwneud cyfraniad amhrisiadwy wrth amlygu gêm y merched a’r menywod, hawliau LHDTC+, a chwaraeon paralympaidd. Eleni, fe’i hetholwyd i Bwyllgor Gweithredol UEFA: mae hi bellach yn Is-lywydd y corff hwnnw, y cynrychiolydd cyntaf o Gymru a’r bêldroedwraig gyntaf i gyflawni’r gamp. Mae’n sylwebydd cyson ar y cyfryngau yn y Gymraeg a’r Saesneg ym meysydd gwleidyddiaeth a chwaraeon.

Gwyn Mowll
Mae Gwyn Mowll, Llanrug wedi treulio dros ddeugain mlynedd yn dysgu, cefnogi a hwyluso karate traddodiadol ‘Shotokan’ yng Nghymru yn wirfoddol, gan gyffwrdd – a thrawsnewid – bywydau miloedd o drigolion gogledd Cymru. Ar ddechrau’r 1990au, chwaraeodd ran allweddol yn y gwaith o greu Ffederasiwn Karate Traddodiadol Cymru, gan sicrhau cynnal safonau mewn clybiau. Yn aml cynhelir gwersi yn dairieithog – Cymraeg, Saesneg a Siapanaeg. Bu’r cyfnod clo yn anodd i’r gamp, ond mae dyfodol pendant iddi yng Nghymru gyda chefnogaeth unigolion brwdfrydig fel Gwyn.

Enid Owen
Heb bobl fel Enid Owen, Botwnnog, a fu’n fodlon ymgymryd â swyddi mewn cymdeithasau bach a gwirfoddoli i roi profiadau i blant a phobl ifanc, ni fyddai dyfodol i’n hiaith a’n diwylliant yng nghefn gwlad Cymru. Dechreuodd Enid yr arferiad o gystadlu yng nghystadlaethau canu’r Urdd gyda phlant Adran Botwnnog. Doedd dim traddodiad yn y maes hwnnw yn yr Adran, a chymerodd yr awenau gan dynnu sawl parti ac unigolyn o dan ei hadain. Dyma wraig a wnaeth wahaniaeth gwirioneddol i fywyd diwylliannol ei milltir sgwâr dros gyfnod hir.

Llinos Angharad Owen
Ar ôl gyrfa ym myd addysg, mae Llinos Angharad Owen, Beddgelert yn gweithio bellach i elusen Tir Dewi, sy’n cynorthwyo ffermwyr a’u teuluoedd gyda phryderon a phroblemau. Chwaraeodd ran amlwg mewn prosiect arloesol gyda Heddlu Gogledd Cymru gan sicrhau bod lle amlwg i’r Gymraeg ynddo. Mae hefyd yn un o sylfaenwyr a threfnwyr Grŵp Cneifio Gelert sydd wedi codi miloedd o bunnoedd i elusennau dros y blynyddoedd, gan ddenu sylw ar draws y byd, yn arbennig yn ystod y cyfnod clo.

Rhiannon Parry
Yn sylfaenydd a golygydd papur bro Y Gadlas am flynyddoedd, ers symud i Ddyffryn Nantlle mae Rhiannon Parry, Pen-y-groes wedi cyfrannu colofn fisol i’r papur lleol, Lleu. Bu’n olygydd Y Wawr ac mae’n ysgrifennu am gelf yn rheolaidd i Barn. Ar ôl dilyn cyrsiau celf wrth ddioddef o gancr, cydlynodd Rhiannon grŵp o wniadwragedd ar draws y gogledd er mwyn creu paneli mawr i addurno waliau Llys Llywelyn yn Amgueddfa Werin Cymru, gan gydweithio â’r artist, Cefin Burgess. Mae’n ddarlithydd difyr ar amrywiol bynciau, yn ymddiddori ym myd y ddrama ac yn arbenigo ar hen feddyginiaethau.

Alun Roberts
Er deng mlynedd ar hugain a mwy, mae Alun Roberts, Caernarfon yn ymgorfforiad o’r ysbryd cymunedol Cymreig ar ei orau, yn hyrwyddo a chefnogi pob gweithgaredd dyngarol, elusennol a diwylliannol yn y gymdeithas leol yn ei ffordd dawel ac ymarferol ei hun. Mae ymrwymiad Alun i’w gymuned yn ddiarhebol: o gefnogi gweithwyr ffatri Friction Dynamics i’w waith gyda Banc Bwyd Caernarfon, ac o brosiectau fel Porthi Pawb i’r fenter O Law i Law, mae cymorth a chefnogaeth Alun yn allweddol i lwyddiant pob ymgyrch a phrosiect yn lleol.

Alwyn Roberts
Yn gymwynaswr wrth reddf ac yn un sydd â chariad mawr tuag at y Gymraeg, mae Alwyn Roberts, Llanuwchllyn yn eofn ei farn ac yn ddoeth ei gynghorion. Mae’n gynghorydd cymuned poblogaidd ar gyngor plwyf Llanuwchllyn ac yn Gyn-gadeirydd y Cyngor. Mae’n aelod o Gôr Godre’r Aran a hefyd o barti Tri Gog a Hwntw, sy’n cynnal nosweithiau llawen, ac mae’n Ysgrifennydd Eisteddfod Gadeiriol y pentref er 2001. Mae Alwyn yn adnabyddus iawn i Eisteddfodwyr o bob cwr o Gymru a thu hwnt am ei wasanaeth hir a ffyddlon fel aelod o staff y Brifwyl tan 2021.

John Roberts
Mae John Roberts, Aberystwyth wedi bod yn llais cyfarwydd ar Radio Cymru am flynyddoedd lawer yn cyflwyno rhaglen Bwrw Golwg ar foreau Sul, rhaglen sy’n rhoi lle i faterion crefyddol a moesol. Oherwydd natur a safbwyntiau John, mae’n rhaglen agored, ryddfrydol ei naws, a dwfn-dreiddgar ei chynnwys. Mae cyfraniad John i fyd darlledu ac i fyd trafod drwy gyfrwng y Gymraeg wedi bod, ac yn dal i fod, yn sylweddol a phwysig. Mae hefyd yn llenor, a chyhoeddodd ddwy nofel o safon. Nid llenor ‘toreithiog’ mohono, ond un gofalus sy’n araf-saernïo ei waith.

Nicola Saffman
Yn wreiddiol o Fanceinion, magwyd Nicola Saffman, Caernarfon heb gysylltiad â’r Gymraeg. Pan symudodd i Gymru, dysgodd y Gymraeg a dod yn siaradwraig hyderus ymhen ychydig. Bu’n Ddirprwy-grwner gogledd orllewin Cymru am ugain mlynedd – y ferch gyntaf yn y swydd – a chynhaliodd gwestau lawer yn Gymraeg. Fe’i penodwyd yn Farnwr Llys y Goron yn 2019, ac mae’n gweithio yng Nghaernarfon –yr unig ferch sy’n Farnwr Llys y Goron llawn-amser yng ngogledd Cymru. Mae’n deall yr angen i gefnogi’r Gymraeg yn ein llysoedd,ac yn sicrhau bod y gwasanaeth yn hygyrch a chynhwysol.

Catrin Elis Williams
Meddyg teulu yw Catrin Elis Williams, Bangor, a’i gwreiddiau’n ddwfn ym Mhen Llŷn. Bu’n ysgrifennydd Y Gymdeithas Feddygol am sawl blwyddyn ac yn uwch-ddarlithydd yn Ysgol Gwyddorau Meddygol Prifysgol Bangor, yn hyrwyddo addysg feddygol yng ngogledd Cymru a chyfrannu at osod sail yr Ysgol Feddygol yn y gogledd. Mae’n weithgar yn ei hardal ar sawl pwyllgor a bwrdd gan gynnwys Antur Waunfawr a Gwasanaeth Cerdd Ysgolion Gwynedd a Môn. O 2019 tan eleni bu’n un o gyfarwyddwyr Cartrefi Cymru, sy’n cefnogi rhai ag anableddau dysgu i fyw bywyd llawn yn eu cymuned.

Ruth Wyn Williams
Yn wreiddiol o Aber-soch, mae Ruth Wyn Williams, Bangor wedi cyfrannu’n sylweddol at wella ansawdd gwasanaethau nyrsio anableddau dysgu yng Nghymru, gan godi proffil maes sy’n cael ei esgeuluso yn aml. A hithau’n credu’n gryf mewn rhoi llais, urddas a chyfiawnder i aelodau mwyaf bregus cymdeithas, gweithiodd yn ddiflino i newid agweddau ymysg y cyhoedd, gan ddylanwadu’n arwyddocaol ar benderfyniadau polisi ac ysbrydoli llu o fyfyrwyr a staff ar draws y gwasanaeth iechyd. Gyda’r angerdd sy’n ei nodweddu fel unigolyn, mae wedi ymroi i wella profiadau pobl ag anableddau dysgu er mwyn iddynt gael byw bywyd i’r eithaf.

Einir Wyn
Mewn cyfnod o newidiadau mawr yn y pentref, mae ymroddiad pobl fel Einir Wyn, Aber-soch yn angenrheidiol er mwyn sicrhau bod y gymuned Gymraeg yn dal ei thir. Gweithiodd yn ddiflino i gadw’r ysgol leol ar agor, ac er mai ofer fu’r ymdrechion, cyflwynodd lyfrau o’r hen ysgol i elusen sy’n hyrwyddo a datblygu gallu addysgol disgyblion ysgolion cynradd, uwchradd a phrifysgolion gwledydd Affrica. Mae’n ganolog yn y gwaith o geisio datblygu adeilad yr ysgol er budd y gymuned. Mae’n Glerc Cyngor Cymuned Llanengan ers blynyddoedd, ac yn fanwl ei gwaith wrth ymateb i geisiadau i ddatblygu’r ardal, gan roi gwarchodaeth y Gymraeg a’i chymunedau’n gyntaf bob tro.

Ymweliad Cymdeithasol i Sain Ffagan

Ymweliad Cymdeithasol yr Orsedd

Sain Ffagan, 17 Medi 2022

Pan lwyddodd Harold Carter i edrych i mewn i feddrod Tutankhamun am y tro cyntaf ar 26 Tachwedd 1922, gofynnodd ei noddwr, Arglwydd Caernarfon, iddo “Beth wyt ti’n ei weld?”. Ateb Carter oedd “Pethau rhyfeddol!”. A wir, dyna’n union a welodd y criw ohonom a ymwelodd ag Amgueddfa Sain Ffagan ym mis Medi eleni: “pethau rhyfeddol”.

Dishgled o de i gychwyn (wrth gwrs!), a chyfle i gwrdd ag aelodau’r Orsedd hen a newydd o bedwar ban y wlad. Wedyn cawsom gyflwyniad ardderchog gan Sioned Hughes, Pennaeth Adran Hanes Cyhoeddus ac Archaeoleg yr Amgueddfa, a’n hatgoffodd o weledigaeth Iorwerth Peate,sef “nid creu amgueddfa o drysorau’r gorffennol marw dan wydr ond amgueddfa a ddefnyddiai’r gorffennol i’w asio â’i oes ei hun i roddi sylfaen cadarn ac amgylchedd iach i ddyfodol ei bobl.” Gweledigaeth werthfawr os bu un erioed.

Wedyn cawsom wrando ar gyflwyniad a baratowyd gan Adam Gwilt, Prif Guradur Cynhanes ac Archeoleg yr Amgueddfa, ond a draddodwyd gan Sioned arall (does dim prinder Sionedau yng Nghymru! ), sef Sioned Williams, Curadur Hanes Modern yn y Ganolfan Mynediad at Gasgliadau. Y testun oedd “Llyn Cerrig Bach”, sef safle hynafol a sanctaidd i’n cyndeidiau Celtaidd ar ynys Môn. Dros y blynyddoedd daethpwyd o hyd i dros 150 o wrthrychau o’r oes haearn yno, a oroesodd oherwydd y mawn yng ngwaelod y llyn. (Byddai Iorwerth Peate wedi gwerthfawrogi hynny siwr o fod!!) Beth oedd y gwrthrychau hyn? Yr enwocaf ohonynt, a’r mwyaf brawychus ar un ystyr, oedd cadwyn i ddal caethweision, cadwyn yn cydgysylltu pum cylch gwddwg ar gyfer pum caethwas. Nid oes modd bod yn sicr sut y daethon nhw i Fôn, ond mae’n bosib i hynny ddigwydd yng nghyd-destun y cyswllt rhwng ein cyndeidiau â’r Rhufeiniaid a’u masnach gaethweision hwythau. Yn gwmni i’r gadwyn yn y mawn roedd yna ddarnau o darian, o waywffyn, olwynion, offer marchogaeth, offer gwaith y gof (oedd yn syndod o debyg i’r offer sydd gan ambell un ohonom yn ein tai heddiw), darn o drwmped, cleddyfau, a phlac efydd eithriadol o hardd. Rhoddion i’r duwiau mae’n debyg oedd y rhain, eitemau gwerthfawr a daflwyd i’r llyn, ac fe gefais fy hun yn meddwl am y llynoedd yn ein chwedlau, ac yn fwyaf arbennig am hanes Bedwyr yn taflu Caledfwlch, cleddyf y brenin Arthur, yn ôl i’r llyn at y dduwies oedd yn byw yno.

Ond os braw oedd yr ymateb wrth weld y gadwyn gaethwasaidd, a syndod wrth weld y cleddyfau, yna rhyfeddu oedd ein hymateb wrth weld y plac efydd hardd, a thrisgell cain yn ganolbwynt iddo. Dyma gelfyddyd gain ddwy fil o flynyddoedd oed, a phrawf nad oedd yr oesoedd tywyll mor dywyll a dybiaswyd. Ac roedd mwy! Y tro hwn, casgliad o drysorau’n ymwneud yn benodol â’r Orsedd. Gwisg Archdderwydd a Baner yr Orsedd ac arni frodwaith i ryfeddu, o ddechrau’r ganrif ddiwethaf, a cherflun o ddraig a ddefnyddid i ddal y Corn Hirlas gynt, yn waith neb llai na Goscombe John. Yna, blwch yn llawn o hen luniau o eisteddfodau a fu, gan gynnwys Eisteddfod y Gadair Ddu, ac enwogion megis Hwfa Môn a T.Gwynn Jones. Wedyn dyna bedwar blwch yn cynnwys modelau o’r Orsedd: yr Archdderwydd a’i osgordd i gyd, bob un yn rhyw chwe modfedd o daldra, ac wedi’u lliwio’n hardd. Oes tegan mwy Cymreig wedi’i ddyfeisio erioed tybed? Dwi’n siŵr byddai’r hen Iolo Morganwg wedi bod wrth ei fodd ag e.

Felly, darlithoedd diddorol, creiriau gwerthfawr, gwrthrychau brawychus a “phethau rhyfeddol” – am ddiwrnod! Ond, ond, roedd gan y diwrnod a’r amgueddfa un gwrthrych arall i’n syfrdanu, a hynny’n annisgwyl wrth i ni adael yr Oriel. Cloc Larwm. Cloc larwm a’r bysedd wedi rhewi mewn amser. Cloc larwm a godwyd o ddinistr trychineb Aberfan. Ymhlith y gwrthrychau i’n rhyfeddu, dyna wrthrych i’n sobri. Ond onid dyna fwriad Iorwerth Cyfeiliog Peate? Creu amgueddfa sy’n cwmpasu’n holl hanes, hen a diweddar. Er mwyn gweld i ble ry’m ni’n mynd, mae’n rhaid i ni wybod o ble ry’m ni wedi dod.

Diolch Sain Ffagan, a diolch i Dyfrig ab Ifor, yr Arwyddfardd a fu, am drefnu diwrnod i’w gofio.

Delwyn Siôn (Alaw Dâr)

Lluniau: Jackie Taylor

Diwrnod Cymdeithasol yr Orsedd 2019

I Grombil y Mynydd

Ceudyllau Llechwedd, Blaenau Ffestiniog, oedd cyrchfan diwrnod cymdeithasol diweddaraf yr Orsedd, ddydd Sadwrn, 21 Medi 2019. Daeth bron iawn i ddeugain o Orseddogion a’u gwesteion ar y daith. Cawsom ddiwrnod arbennig – nid lleiaf gan fod yr haul yn tywynnu drwy’r dydd a ddim smotyn o law!

Daethom ynghyd ar gyfer coffi am 10.30 o’r gloch yng Ngwesty’r Seren, Llan Ffestiniog – canolfan ddelfrydol os ydych am deithio o gwmpas yr ardal. Wedi gair o groeso gan y Cofiadur, y Cyn-Archdderwydd Christine, cawsom ddarlith gynhwysfawr a difyr am hanes chwareli’r ardal gan yr hanesydd lleol Steffan ab Owain. Bu Steffan yn gweithio yn y chwarel am gyfnod cyn iddo ganolbwyntio ar yrfa fel hanesydd, archifydd ac awdur nifer o lyfrau ar hanes lleol. Clywsom am y cynnydd mawr yn nifer y chwareli yn yr ardal yn ystod 19eg ganrif. Yn eu hanterth yn y 1880au roedd chwareli ’Stiniog yn cyflogi rhyw 4,000 o weithwyr, gyda gweithlu o ryw 1,400 yn Chwarel Oakeley, ac oddeutu 600 o ddynion yn Chwarel Llechwedd. Cawsom wybod  sut yr oedd y gwahanol chwareli yn cloddio am y llechi, e.e. tyllu’n ddwfn yn Nyffryn Nantlle a gyrru ‘lefelau’ yn Chwareli ’Stiniog. Amlinellodd Steffan y broses gyda chymorth ei luniau arbennig, gan ddangos sut roedd y graig a gloddiwyd o’r mynydd yn cael ei pharatoi i fod yn gynnyrch derbyniol, e.e. llechi to. Yn ystod ei sgwrs clywsom sawl hanes doniol am y gweithwyr .

Cawsom ginio ardderchog yng Ngwesty’r Seren cyn mynd ymlaen i Geudyllau Llechwedd yn y prynhawn. Aeth 35 ohonom i lawr i’r seithfed o’r 16 o lefelau sydd yn y chwarel. Er ei bod yn gynnes tu allan (20°C / 68°F) roedd yr awyrgylch yn nyfnderoedd y mynydd yn llaith ac oer (10°C / 50°F), ac felly y mae hi yno drwy’r flwyddyn. Aethom o siambr i siambr gan synnu at amodau gwaith y gweithwyr. Roedd pawb yn rhyfeddu fod y chwarelwyr yn gorfod gweithio am 12 awr y diwrnod, mewn tywyllwch dudew heb gymaint â golau cannwyll – a hynny am gyflog pitw iawn.

Tra oedd y rhan fwyaf ohonom yng nghrombil y mynydd, aeth pedair arall ar daith ‘ysgytwol’ yn lori’r Quarry Explorer i ben uchaf y chwarel. Ond er yr holl ysgwyd yr oedd yr olygfa o’r topiau’n werth ei gweld.

Diolch i Dyfrig am drefnu diwrnod mor ddiddorol ac addysgiadol unwaith eto. A da gen i fedru adrodd na chollwyd yr un aelod o’r Orsedd yng nghrombil y mynydd!

John Williams (Gwydrin)

 

Cyhoeddi Urddau’r Orsedd Eisteddfod Sir Conwy 2019

Heddiw (9 Mai), cyhoeddir enwau’r rheini a fydd yn cael eu derbyn i’r Orsedd drwy anrhydedd, yn Eisteddfod Genedlaethol Sir Conwy eleni.

Mae’r anrhydeddau hyn, a gyflwynir yn flynyddol, yn gyfle i roi clod i unigolion o bob rhan o’r wlad am eu cyfraniad arbennig i Gymru, y Gymraeg ac i’w cymunedau lleol ar hyd a lled Cymru.  Braf yw gallu cydnabod y bobl hyn drwy drefn anrhydeddau’r Orsedd, a’u hurddo ar Faes yr Eisteddfod, fore Llun 5 Awst a bore Gwener 9 Awst.
 
Yn unol â threfniadau Urddau er Anrhydedd Gorsedd y Beirdd, mae pob aelod newydd yn dod yn aelod ar yr un gwastad, sef fel Derwydd.  Mae pob person sy’n derbyn aelodaeth trwy anrhydedd Yr Orsedd yn cael eu derbyn un ai i’r Wisg Werdd, neu’r Wisg Las, yn ddibynnol ar faes eu cyfraniad.
 
Mae’r rheini sydd yn amlwg ym myd y Gyfraith, Gwyddoniaeth, Chwaraeon, Newyddiaduriaeth, y Cyfryngau, gweithgaredd bro / neu genedl yn derbyn Urdd Derwydd – Y Wisg Las am eu gwasanaeth i’r genedl.
 
Mae’r Orsedd hefyd yn urddo aelodau newydd i’r Wisg Werdd am eu cyfraniad i’r Celfyddydau.  Bydd y rheini sydd wedi sefyll arholiad neu sydd sydd wedi llwyddo mewn cwrs gradd yn y Gymraeg, mewn Cerddoriaeth, neu unrhyw bwnc a astudiwyd yn bennaf drwy gyfrwng y Gymraeg, hefyd yn derbyn y Wisg Werdd, yn ogystal ag enillwyr Cadair a Choron Eisteddfod yr Urdd.  
 
Dim ond enillwyr prif wobrau’r Eisteddfod Genedlaethol a urddir i’r Wisg Wen.
 
Ymysg yr enwau cyfarwydd a fydd yn cael eu hurddo gan yr Orsedd eleni yw’r chwaraewyr rygbi, Ken Owens a Jonathan Davies, y cyflwynydd a’r digrifwr, Tudur Owen a’r delynores ryngwladol, Catrin Finch.  
 
Eleni hefyd, mae amryw o’r rheini a urddir wedi dysgu Cymraeg a nifer wedi symud o wledydd eraill i Gymru, gan goleddu ein hiaith a chyfoethogi ein diwylliant.
 
Cynhelir Eisteddfod Genedlaethol Sir Conwy o 3-10 Awst.  Am ragor o wybodaeth ewch i www.eisteddfod.cymru. 
 
 
GWISG WERDD
 
Pierino Algieri
Yn fab i garcharor rhyfel o’r Eidal, magwyd Pierino Algieri, Llanddoged yn Nyffryn Conwy, gan ddysgu Cymraeg ddeugain mlynedd yn ôl a magu’i blant ar aelwyd Gymraeg. Er iddo ddilyn gyrfa fel ciper a warden ar ddyfroedd Dyffryn Conwy, gwnaeth enw iddo’i hun yn y maes agosaf at ei galon, ffotograffiaeth tirluniau. Cafodd ei gyfrol, Eidalwr yn Eryri, sylw cenedlaethol, ac mae ei waith wedi ymddangos ar gloriau sawl llyfr a CD.
 
Menna Baines
Mae Menna Baines, Bangor yn adnabyddus am ei chyfraniad nodedig fel newyddiadurwr, hanesydd llên a chelf, a’i hymroddiad diflino wrth hyrwyddo’r Gymraeg, diwylliant Cymru a lles cymdeithas. Ond mae ei chyfraniad gwirfoddol i’w hardal a’i bro ym Mangor hefyd yn sylweddol iawn, ac mae hi’n ymwneud â llu o fudiadau, gan gynnwys papur bro Y Goriad, Menter Iaith Bangor a Gwasanaeth Cerdd Ysgolion Gwynedd a Môn, i enwi ond rhai.
 
Berno Brosschot
Daeth Berno Brosschot, Pwllheli i Ben Llŷn o’r Iseldiroedd ddeng mlynedd ar hugain yn ôl, gan ymroi’n llwyr i fod yn rhan o’r gymuned leol. Fel cynifer o Ewropeaid sydd wedi setlo yng Nghymru, mae wedi cofleidio’n hiaith a’n diwylliant, a bu’n rhan allweddol o dîm y papur bro lleol, Llanw Llŷn ers blynyddoedd lawer, gan arwain ar y gwaith manwl o osod y papur. Fel modd o gyflwyno hanes a diwylliant Cymru i ymwelwyr o’r Iseldiroedd, cyfieithodd ffilm am fenter Cwrw Llŷn i’r Iseldireg –  cyfraniad pwysig arall gan y gŵr hynod hwn.
 
Elin Angharad Davies
Cerddoriaeth yw maes Elin Angharad Davies, Ysbyty Ifan, a bu ei chyfraniad yn sylweddol dros y blynyddoedd. Yn athrawes Cerddoriaeth yn Ysgol y Creuddyn, mae’n arwain CoRwst ac yn hyfforddi rhanbarth Llanrwst o Gôr yr Eisteddfod eleni. Mae’n osodwr a hyfforddwr cerdd dant profiadol, ac yn feirniad rheolaidd yn yr Eisteddfod Genedlaethol, yr Urdd a’r Ŵyl Gerdd Dant. Ar hyn o bryd, mae’n cydlynu Prosiect Telyn Llanrwst, gan gynnal gweithdai mewn ysgolion ar draws yr ardal er mwyn codi ymwybyddiaeth o hanes y delyn yn ardal Dyffryn Conwy.
 
Euros Rhys Evans
Mae Euros Rhys Evans, Y Barri yn arweinydd, cerddor a chyfansoddwr adnabyddus sydd wedi rhoi blynyddoedd o wasanaeth i’w ardal a’i wlad. Bu’n Bennaeth Cerddoriaeth Ysgol Gyfun Llanhari cyn gadael i weithio fel cerddor llawrydd, gan gyfansoddi, trefnu, cynhyrchu a chyfarwyddo. Cyfansoddodd gerddoriaeth ar gyfer nifer fawr o gyfresi teledu, gan ennill gwobr BAFTA Cymru am sgôr y ffilm Streic yn 1996. Roedd yn un o hyfforddwyr ac arweinwyr Côr Eisteddfod 2012, ac mae’n organydd yng Nghapel y Tabernacl, Caerdydd.
 
Catrin Finch
Yn un o gerddorion amlycaf Cymru, mae dawn Catrin Finch, Pentyrch ar y delyn wedi’i harwain i lwyfannau ar hyd a lled y byd. Yn wreiddiol o Lan-non, Ceredigion, llwyddodd yn ei harholiad gradd wyth gyda’r marc uchaf ar draws Prydain gyfan, a hithau ond yn naw oed ar y pryd. Mae hi wedi recordio a rhyddhau cynnyrch sy’n cynnwys gweithiau gan gyfansoddwyr o bob cyfnod, ynghyd â chyfres o alawon gwerin o Gymru, a phrosiect arbennig gyda’r cerddor Seckou Keita o Senegal. Mae’n weithgar yn ei chymuned, ac mae Academi Catrin Finch yn trefnu Ysgol Haf y Delyn ymhlith digwyddiadau eraill o bwys.
 
Helen Gibbon
Er mai athrawes Addysg Grefyddol oedd Helen Gibbon, Capel Dewi, bu cerddoriaeth yn rhan bwysig o’i bywyd erioed. Enillodd ar yr Unawd Soprano yn yr Eisteddfod Genedlaethol bedair gwaith, a bu’n arwain a hyfforddi ieuenctid ac oedolion i ganu, gan lwyddo droeon yn Eisteddfod yr Urdd gyda chorau ysgol. Sefydlodd Gôr Tŷ Tawe yn 1990, ac mae’n parhau i’w arwain o hyd, bron i ddeng mlynedd ar hugain yn ddiweddarach. Mae’n gwbl ymroddedig i’r gwaith o gadw’r traddodiadau a’r diwylliant Cymraeg a cherddorol yn fyw yn ei bro.
 
John Jones
Efallai na fydd pawb yn sylweddoli pwy yw John Jones, Tudweiliog wrth glywed ei enw ar ei ben ei hun, ond wrth ychwanegu ‘ac Alun’ ar ôl ei enw cyntaf, mae’n amlwg ei fod yn un hanner o’r ddeuawd hynod boblogaidd, John ac Alun. Mae ei gerddoriaeth wedi rhoi pleser i filoedd o gefnogwyr, a gydag Alun, mae’n gefnogwr brwd nifer o elusennau pwysig, yn lleol ac yn genedlaethol. Mae ei wreiddiau’n ddwfn yn ardal Pen Llŷn, a hyn yn cael ei adlewyrchu yn nifer o ganeuon y ddeuawd. Mae’r ddau yn parhau i deithio ar hyd a lled Cymru a’r tu hwnt yn perfformio i gynulleidfaoedd o bob oed.
 
Bethan Kilfoil
Un a symudodd ar draws y dŵr i Co. Kildaire yw Bethan Kilfoil, Newbridge, ac erbyn heddiw, mae’n olygydd newyddion ar RTE yn Iwerddon. Yn wreiddiol o’r Wyddgrug, bu’n wyneb a llais amlwg ar raglenni newyddion y BBC yng Nghymru, gan dreulio cyfnodau fel gohebydd yn Llundain, ac yna fel gohebydd Ewrop BBC Cymru ym Mrwsel. Er iddi symud o Gymru, mae ei chyfraniad i’r byd newyddion yma’n parhau, ac mae i’w chlywed a’i gweld yn rheolaidd yn cyfrannu’n ddisglair a chytbwys yn y Gymraeg ar agweddau ar fywyd Iwerddon. Mae hi hefyd yn cyfrannu erthyglau misol treiddgar a bywiog i’r cylchgrawn, Barn.  
 
Geraint Løvgreen
Mae Geraint Løvgreen, Caernarfon wedi cyfrannu’n helaeth a di-dor i’r byd canu poblogaidd er y 1970au, ac mae’n llais cyfarwydd ar raglenni fel Talwrn y Beirdd. Caiff ei adnabod fel un o gerddorion mwyaf cynhyrchiol ei gyfnod, ac mae’n uchel iawn ei barch ymysg beirdd a chantorion ac enwogion o fri! Mae’n gyfieithydd profiadol y mae llawer o alw am ei wasanaeth. Mae’n Gymro teyrngar sydd wedi adeiladu’i yrfa a’i fywyd teuluol o gwmpas y diwylliant Cymraeg.
 
Helena Miguelez-Carballeira (i’w hurddo yn 2020)
Yn wreiddiol o Galisia, mae Helena Miguelez-Carballeira, Bangor yn darlithio mewn Astudiaethau Sbaenaidd ym Mhrifysgol Bangor. Llwyddodd i ddyfnhau ein dealltwriaeth ni yma yng Nghymru o hanes a diwylliant Galisia, ac mae hefyd yn arbenigo ar fywyd a gwleidyddiaeth Gwlad y Basg a Chatalwnia. Cyfrannodd yn helaeth i faes astudiaethau cyfieithu, a thrwy’i hymdrechion hi i raddau helaeth, sicrhawyd fod y Gymraeg yn rhan o’r trafodaethau rhyngwladol sy’n ymwneud â’r maes. Mae’n enghraifft lachar o’r modd y gall ysgolheigion rhyngwladol sydd ag ymdeimlad tuag at ein diwylliant a gwybodaeth o’n hiaith, gyfoethogi ein bywyd cenedlaethol.
 
Alun Roberts
Cawn gyfle i anrhydeddu hanner arall y ddeuawd John ac Alun, wrth i Alun Roberts, Tudweiliog gael ei urddo hefyd eleni. Gyda’i bartner cerddorol, bu Alun yn perfformio am flynyddoedd, ac mae’r ddau wedi ysbrydoli nifer o artistiaid, gan eu rhoi ar ben ffordd a’u meithrin i fod o flaen cynulleidfa. Mae llu o gerddorion wedi cael profiadau arbennig fel rhan o’u band a theithio i Nashville a Memphis, Tennessee. Er ugain mlynedd bellach, bu’r ddau’n cyflwyno sioe boblogaidd ar nos Sul ar Radio Cymru, ac maent hefyd wedi serennu mewn nifer o gyfresi teledu.
 
Gwenda Roberts
Cyfrannodd Gwenda Roberts, Sarn yn helaeth i’w hardal am flynyddoedd. Mae’n glerc i Gyngor Cymuned Botwnnog ac yn ysgrifennydd Cymdeithas Defaid Llŷn er 35 mlynedd, a rhoddodd y gorau i’w gwaith fel Ynad Heddwch y llynedd ar ôl gwasanaethu am bymtheng mlynedd. Mae ei chyfraniad oes i Gapel Hebron, Llangwnnadl, i’w ddathlu. Mae’n organydd yno er hanner canrif a mwy, a bu’n athrawes yn yr Ysgol Sul am gyfnod helaeth. Yn ogystal, mae’n ddiacon yn yr eglwys ac yn drysorydd yr adeiladau er chwarter canrif. Y llynedd, cwblhaodd gyfnod o hanner canrif fel organydd swyddogol Cymanfa Bregethu Cydenwadol Rhoshirwaun.  
 
Meurig Williams
Bu Meurig Williams, Caerdydd yn weithgar iawn am flynyddoedd lawer ym myd cerddoriaeth draddodiadol Cymru, a’i brif nod yw lledaenu poblogrwydd cerddoriaeth draddodiadol Cymru a’r ffyrdd gwerinol o’i chanu. Mae’n gadeirydd Clera, ac wedi cyfrannu’n helaeth at ddatblygu Tŷ Gwerin ar faes yr Eisteddfod Genedlaethol. Mae ei genhadaeth selog dros gerddoriaeth draddodiadol yn parhau, gan alluogi cerddorion amatur hen ac ifanc i ganu ein halawon unigryw gyda’i gilydd yn gyhoeddus.
 
Vivian Parry Williams
Mae cyfraniad Vivian Parry Williams, Blaenau Ffestiniog i fywyd diwylliannol a chymdeithasol ei fro yn sylweddol.  Mae’n arbenigwr ar hanes ardaloedd Ffestiniog a Nant Conwy, ac wedi ymchwilio’n ddyfal i’r maes, yn arbennig y cyfnod o ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg ymlaen. Cyfrannodd lu o erthyglau i amryw o gyhoeddiadau, a bu’n athro dosbarthiadau nos llwyddiannus ar hanes lleol ac yn ddarlithydd poblogaidd ar draws gogledd Cymru. Mae hefyd yn llenor amlochrog, ac yn enillydd cyson mewn eisteddfodau gan gynnwys yr Eisteddfod Genedlaethol.
 
Patrick Young
Mae Patrick Young, Llan Ffestiniog wedi sicrhau bod opera’n cael sylw haeddiannol yn y Gymraeg er degawd a mwy. Sefydlodd gwmni OPRA Cymru gyda’r nod o fynd â’r byd opera i bob rhan o Gymru, yn ardaloedd trefol a gwledig fel ei gilydd, gyda chynulleidfaoedd yn cael cyfle i fwynhau gweithiau gan Bizet, Verdi, Rossini a llawer mwy dros y blynyddoedd diwethaf. Uchafbwynt y cwmni hyd yn hyn oedd comisiynu a chyflwyno opera wreiddiol a newydd gan Gareth Glyn a Mererid Hopwood, Wythnos yng Nghymru Fydd. Daeth Patrick i Gymru er mwyn i’w blant gael magwraeth Gymraeg, ac fe gyrhaeddodd rownd derfynol Dysgwr y Flwyddyn yn yr Eisteddfod yn 2015.
 
GWISG LAS
 
Christine Boomsma
Yn wreiddiol o Benmachno, symudodd Christine Boomsmsa, Melbourne i Awstralia yn naw oed, ac er iddi fod yno am dros hanner canrif, pery ei Chymreictod yn rhan hollbwysig ohoni. Mae’n gyfrifol am y cyswllt pwysig rhwng yr Eisteddfod Genedlaethol a’r Eglwys Gymraeg ym Melbourne, gydag enillydd Gwobr Goffa David Ellis yn cael cyfle i berfformio yn yr Eglwys yn flynyddol fel rhan o ddathliadau Gŵyl Ddewi’r ddinas. Bu’n Arweinydd Cymru a’r Byd yn Eisteddfod 2009, a braf yw cael ei hanrhydeddu eleni, a’r Eisteddfod ym mro ei phlentyndod.
 
Jonathan Davies
Jonathan Davies, Bancyfelin yw canolwr tîm rygbi Cymru, a chwaraeodd ran amlwg ym Mhencampwriaeth y Chwe Gwlad eleni. Mae’n ysbrydoli’r tîm ar y cae rygbi, pan fydd yn chwarae dros Gymru a thros dîm y Sgarlets, gan drefnu’r amddiffyn, bylchu’n gyfrwys a phasio’n ddeallus. Fe’i dewiswyd gan ei gyd-chwaraewyr yn Chwaraewr y Gyfres ar daith y Llewod yn 2017. Mae ei gyfraniad i’r tîm cenedlaethol yn amhrisiadwy, a braf yw gwrando arno’n cael ei gyfweld ar y radio a’r teledu yn y Gymraeg ar ddiwedd pob gêm.
 
Gareth Evans
Gareth Evans, Penmachno yw Pennaeth Mathemateg Ysgol y Creuddyn, ond mae ei gyfraniad wedi bod o gymorth i ddisgyblion mathemateg ar draws Cymru gyfan. Mae’n awdur adnoddau digidol deniadol ac effeithiol ar gyfer addysgu, ysbrydoli ac arwain disgyblion, gan ddefnyddio’r we, fideos a chyfryngau cymdeithasol er mwyn eu rhannu. Mae’r fideos a roddodd ar wefan YouTube wedi’u gwylio dros 300,000 o weithiau – y cyfan yn adnoddau o’r safon uchaf drwy gyfrwng y Gymraeg ac ar gael yn rhad ac am ddim, gan arbed gwaith sylweddol iawn i athrawon mathemateg ar draws y wlad.
 
Margot Ann Phillips Griffith (i’w hurddo yn 2020)
O Bont-iets yn wreiddiol, symudodd Margot Ann Phillips Griffith, Wellington i Seland Newydd bron i hanner canrif yn ôl. Mae’n dychwelyd i’w chynefin yn flynyddol ac yn mynychu’r Eisteddfod yn rheolaidd. Bu’n llywydd Cymdeithas Gymreig Wellington amryw o weithiau, a’i gweledigaeth yn arwain at gynnal cyfarfodydd gloywi iaith, ynghyd â chystadleuaeth ysgrifennu barddoniaeth a stori fer ar Ddydd Gŵyl Dewi. Mae’n trefnu derbyniad i dîm rygbi Cymru pan fyddant yn ymweld â Wellington, a hi hefyd sy’n trefnu codi’r Ddraig Goch ar adeilad senedd Seland Newydd ar 1 Mawrth bob blwyddyn.
 
Glenys Margaret Hughes
Un sydd wedi rhoi oes o wasanaeth i hybu’r iaith a chefnogi dysgwyr yw Glenys Margaret Hughes, Rhuthun. Yn ystod ei gyrfa, bu’n athrawes Cymraeg ail-iaith yn Ninbych ac yn Yr Wyddgrug, cyn ei phenodi’n Bennaeth y Gymraeg yng Ngholeg Iâl, Wrecsam. Bu’n gyfrifol am lunio a chyd-lunio nifer o adnoddau safon uwch ail iaith gan gydweithio’n helaeth gyda CBAC. Ar ôl ymddeol, bu’n dysgu Cymraeg i aelodau Heddlu Gogledd Cymru, gan baratoi deunyddiau perthnasol ar gyfer eu gwaith. Mae hi hefyd yn gwirfoddoli’n rheolaidd gyda’r Samariaid, ac yn ymdrechu i geisio denu rhagor o siaradwyr Cymraeg i ymuno â’r gwasanaeth pwysig hwnnw.
 
Buddug Jones
Mae Buddug Jones, Bae Penrhyn yn adnabyddus i genedlaethau o eisteddfodwyr yn sgil ei chyfraniad gwirfoddol fel stiward ac arolygwr ers blynyddoedd lawer. A’r Eisteddfod yn dod i Sir Conwy eleni, hi yw cadeirydd y Pwyllgor Llety ac ysgrifennydd Pwyllgor Apêl ardal Llandudno. Mae hi hefyd yn aelod ymroddedig o bwyllgor Shw’mae Su’mae (gweithgareddau’r dysgwyr). Mae’n gadeirydd Menter Iaith Ardal y Creuddyn, gan gynnal sesiynau sgwrs a phaned anffurfiol i ddysgwyr yn yr ardal, ac yn rhan amlwg o Grŵp Arolygwyr Parhaol Eisteddfod yr Urdd ers bron i ugain mlynedd.
 
Grace Emily Jones
Daw Grace Emily Jones, Llanfihangel Glyn Myfyr yn wreiddiol o Seland Newydd, wedi symud i Gymru ar ôl syrthio mewn cariad â Llion, cneifiwr o Nebo, Llanrwst. Sylweddolodd yn fuan iawn bod rhaid dysgu Cymraeg, ac aeth ati gyda’r app ‘Say Something in Welsh’ gan fagu digon o hyder i sgwrsio ymhen ychydig. Gan ddefnyddio’i gradd mewn chwaraeon ac addysg, dechreuodd Grace chwarae pêl-rwyd gyda thîm merched Y Bala, cyn mynd ati i ennill cymhwyster mewn hyfforddi, ac yna mynd ati i ddysgu hyfforddi Rygbi Undeb Brydeinig. Erbyn hyn, mae’n hyfforddi tîm merched dan 15 oed Clwb Rygbi Nant Conwy a thîm merched Rygbi Gogledd Cymru dan 18 oed – y cyfan oll yn wirfoddol a chan ddefnyddio’r Gymraeg.
 
Robin Jones
Bu Robin Jones, Penrhyndeudraeth yn gyfaill da i’r Eisteddfod Genedlaethol am ddeng mlynedd ar hugain, yn gwirfoddoli’n flynyddol ym mhob cwr o Gymru. Ond fel rheol, cyfrannu yng nghanol ei gynefin y bydd Robin. Mae’n wyneb cyfarwydd ar lwyfannau lleol – bu’n arwain Eisteddfod Stesion, Trawsfynydd am ddeng mlynedd ar hugain, ac yn arwain eisteddfodau’r Urdd a’r Ffermwyr Ifanc yn sirol yn rheolaidd. A thros y blynyddoedd diwethaf, ac yntau’n dod yn wreiddiol o Drawsfynydd, mae wedi cael cryn bleser o wirfoddoli fel tywysydd yn Yr Ysgwrn. Dyma ddyn sydd wedi gwneud cyfraniad oes ar lawr gwlad.
 
Beverley Lennon
Symudodd Beverley Lennon, Y Barri o Brixton wedi iddi daro pin ar fap a phenderfynu symud a chychwyn o’r newydd yn dilyn marwolaeth ei mam. Cafodd ei swyno gan y Gymraeg, a dechreuodd wrando ar Radio Cymru a gwylio S4C yn rheolaidd. A hithau wrth ei bodd yn dysgu, llwyddodd i ennill gradd A* TGAU a gradd A Safon Uwch mewn cwta ddwy flynedd, ac ar ôl graddio, cafodd swydd yn dysgu Cymraeg yn Ysgol Cantonian High yng Nghaerdydd. Bu’n cyfrannu at raglenni radio’n rheolaidd, cyn symud ymlaen i gyflwyno’r gyfres Cam Ymlaen i ddysgwyr, yn ogystal â’i rhaglen ei hun ar Radio Cymru. Yn ddiweddar, fe’i henwebwyd yn un o’r 100 menyw fwyaf dylanwadol yng Nghymru.
 
Malcolm Llywelyn
Un a ddysgoddy  Gymraeg ac sy’n parhau i gefnogi’r rheini sy’n dysgu heddiw yw Malcolm Llywelyn, Aberhonddu. Bu’n frwdfrydig dros ein hiaith a’n diwylliant ers blynyddoedd, gan weithio’n ddyfal yn ardal Merthyr a’r cyffiniau fel aelod twymgalon o nifer o gymdeithasau gwahanol. Er iddo ymddeol erbyn hyn, mae’n parhau i gynnal dosbarthiadau a gweithgareddau i ddysgwyr yn ei fro. Mae hefyd yn cyfrannu’n gyson i’r papur bro lleol, ac wedi cyhoeddi amryw o lyfrynnau ar hanes lleol. Mae ei ymroddiad tawel, diffuant a phendant i’r iaith dros yr hanner can mlynedd diwethaf wedi’i werthfawrogi’n fawr – a hynny mewn ardal a fu’n dalcen caled.
 
Lis McLean
Pan gaeodd Capel yr Annibynwyr, Soar, Merthyr Tudful fel addoldy, aeth Lis McLean ati i wireddu ei gweledigaeth i greu Canolfan Gymraeg yn ei chymuned. Dan ei harweiniad cadarn, llwyddodd pwyllgor rheoli’r Fenter Iaith i sicrhau grantiau a chyllid er mwyn creu canolfan werthfawr gydag adnoddau ardderchog. Erbyn heddiw, mae’n gartref i lu o sefydliadau a chymdeithasau sy’n gweithredu er budd y Gymraeg, ac yn ganolfan allweddol i ddyfodol yr iaith yn lleol. Dyma ganolfan sy’n arwydd clir fod y Gymraeg yn dal yn fyw yn ardal Merthyr, gyda Lis McLean yn parhau wrth y llyw.
 
Phillip Moore
Mae Phillip Moore, Bangor yn enghraifft berffaith o berson a fwriodd ati i ddysgu Cymraeg er mwyn helpu eraill. Yn wreiddiol o Farbados, symudodd i Gymru yn 2010 ar ôl gorffen arbenigo mewn llawfeddygaeth clust, trwyn a gwddf. Cafodd swydd yn Ysbyty Gwynedd, Bangor, ac aeth ati’n syth i ddysgu Cymraeg gan ei fod yn sylweddoli y byddai cleifion yn hapusach wrth drafod symptomau a phroblemau yn eu mamiaith. Gwnaeth gynnydd ardderchog a chyflym, ac ers blynyddoedd bellach mae’n ymwneud â chleifion a’u teuluoedd yn y Gymraeg, gan sicrhau bod pawb yn gallu ymlacio wrth drin a thrafod pob triniaeth. 
 
Tudur Owen
Gall Tudur Owen, Y Felinheli gynnal diddordeb a pharch pobl sydd â’u gwreiddiau’n nwfn yn y diwylliant Cymraeg traddodiadol yn ogystal â’r Cymry Cymraeg hynny nad ydynt eto wedi llwyr ymollwng iddo. Mae’n bont a chenhadwr gwerthfawr mewn oes pan fydd llawer o Gymry Cymraeg yn troi at Loegr a’r iaith Saesneg am eu hadloniant. Mae ei ddawn ym maes comedi wedi ennill iddo barch ar hyd a lled Prydain gan greu cryn argraff mewn gwyliau comedi rhyngwladol a dylanwadol fel yr Edinburgh Fringe. Llwyddodd i wneud hyn heb gyfaddawdu ar ei Gymreictod, ei gefndir na’i barch at ei wlad a’i iaith.
 
Ken Owens
Yn gynharach eleni, roedd Ken Owens, Pontyberem yn arwr cenedlaethol, fel rhan o dîm rygbi Cymru a gipiodd y Gamp Lawn ar ddiwedd Pencampwriaeth y Chwe Gwlad. O ddydd i ddydd, mae’n aelod o dîm y Sgarlets ac yn fachwr heb ei ail dros ei ranbarth a’i wlad. Mae’n ysbrydoli ei gyd-chwaraewyr ar y cae gyda’i daclo digyfaddawd a’i hyrddiadau penderfynol. Mae’n siaradwr huawdl, a phleser yw gwrando ar ei gyfweliadau Cymraeg yn dilyn pob gêm.
 
Elfed Roberts (i’w urddo yn 2020)
Ymddeolodd Elfed Roberts, Caerdydd o’i swydd fel Prif Weithredwr yr Eisteddfod Genedlaethol yn 2018, yn dilyn chwarter canrif wrth y llyw. Datblygodd ac esblygodd yr Eisteddfod yn rhyfeddol dan ei ofal, ac erbyn heddiw mae’n ŵyl fywiog a lliwgar sy’n denu ymwelwyr o bob oed a chefndir, ond heb golli golwg ar ei gwreiddiau dwfn yn nhraddodiadau a diwylliant Cymru. Yn ystod ei gyfnod, teithiodd yr Eisteddfod i bob rhan o’r wlad, ac mae’r gwaddol ieithyddol a diwylliannol a adawyd ar ei hôl i’w weld yn glir ym mhob cornel o Gymru.  
 
Glyn Roberts
Mae Glyn Roberts, Padog yn llywydd Undeb Amaethwyr Cymru er pedair blynedd, ac yn gweithio’n gwbl ddiflino dros amaethwyr ers blynyddoedd. Er nad oedd yn fab fferm ei hun, roedd ganddo ddiddordeb byw mewn amaethyddiaeth, ac ar ôl astudio yng Ngholeg Amaeth Glynllifon, dechreuodd ei yrfa fel bugail. Erbyn heddiw, mae’n rhedeg fferm 350 erw, Dylasau Uchaf, sy’n perthyn i’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Mae ganddo gefndir cryf o gefnogi a gweithio gyda mudiad y Ffermwyr Ifanc, ac mae hefyd yn weithgar iawn yn ei gymuned leol gan ymddiddori mewn llenyddiaeth o bob math.
 
Aled Samuel
Mae Aled Samuel, Llandeilo yn adnabyddus fel darlledwr a chyflwynydd poblogaidd ar y radio a’r teledu. Mae cyfresi fel 04 Wal, Pobl a’u Gerddi ac Y Dref Gymreig wedi apelio at wylwyr o bob oed, gan roi blas i ni ar bensaernïaeth, gerddi a hanes Cymru dros y blynyddoedd. Mae’n gyfrannwr rheolaidd i’r cylchgrawn Golwg ac yn awdur amryw o lyfrau, gan gynnwys detholiad o’i golofnau yn y cylchgrawn hwnnw, ynghyd â’i gyfrol ddiweddaraf, 100 Lle i’w Gweld Cyn Brexit. Mae’n gefnogwr brwd o’r Eisteddfod, a’i anturiaethau ar y maes carafanau dros y blynyddoedd wedi llenwi ambell golofn cylchgrawn!
 
Daniela Schlick
Cyrhaeddodd Daniela Schlick, Porthaethwy rownd derfynol Dysgwr y Flwyddyn yn 2017, ddwy flynedd yn unig ar ôl symud yma o’r Almaen. Erbyn hyn, mae’n gweithio fel cydlynydd datblygu’r defnydd o’r Gymraeg ym myd busnes i Fentrau Iaith Cymru. Mae’n gwirfoddoli’n rheolaidd er lles y Gymraeg, gan gynorthwyo gyda phrosiect Llety Arall yng Nghaernarfon, cefnogi sesiynau Paned a Sgwrs yn siop Palas Print ddwywaith y mis, ac mae’n gyfrifol am y sesiynau Peint a Sgwrs a gynhelir yn Nhafarn yr Harp, Bangor bob pythefnos. Mae’n un o bencampwyr diwrnod Shw’mae Su’mae, ac yn esiampl wych i bawb sy’n ymwneud â’r Gymraeg.
 
Huw Thomas
Cyfrannodd Huw Thomas, Caerdydd yn helaeth i fyd addysg Gymraeg am flynyddoedd. Ef oedd pennaeth cyntaf Ysgol Gyfun Gymraeg Cwm Rhymni, a chan sylweddoli pa mor allweddol oedd yr ysgol i dwf yr iaith, bu’n flaengar wrth ddatblygu’r iaith o fewn y dosbarth ac yn gymdeithasol. Dilynodd drywydd tebyg pan oedd yn bennaeth ar Ysgol Gymraeg Glantaf, ac o fewn tair blynedd i’w benodi roedd pob pwnc Lefel A yn cael eu dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Bu’n gwasanaethu ar nifer o bwyllgorau dylanwadol ym myd addysg, a bu’n gefnogwr brwd o’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol o’r cychwyn. Mae’n weledydd ymarferol, arloesol a diflino, a’i gyfraniad i fyd addysg Gymraeg yn sylweddol.  
 
Jeremy Vaughan
Mae’r defnydd o’r iaith a pharch at y Gymraeg yn Heddlu De Cymru wedi’i drawsnewid o dan ddylanwad Jeremy Vaughan, Y Bontfaen. Yn dilyn cyfnod llwyddiannus gyda Heddlu Gogledd Cymru, fe’i penodwyd yn Brif Gwnstabl Cynorthwyol gyda Heddlu’r De yn 2016, a’i gyfrifoldebau’n cynnwys arwain ar bortffolio’r iaith Gymraeg. Mae’r iaith bellach yn cael ei gweld fel rhan sylfaenol o’r swydd, ac mae mwy o swyddogion yn mynychu gwersi Cymraeg nag sydd yna o lefydd. Hefyd, mae pob gwasanaeth sydd ar gael i’r cyhoedd ar gael drwy gyfrwng y Gymraeg. Dywed ef ei hun fod mwy i’w wneud, ond mae’r hyn sydd eisoes wedi’i gyflawni yn haeddu pob canmoliaeth a chlod.
 
Nesta Williams
Mae Nesta Williams, Penrhiw-llan, Llandysul wedi gwirfoddoli a helpu eraill mewn nifer o feysydd dros y blynyddoedd, gan wneud y cyfan oll heb ffws na ffwdan, a chan weithio’n dawel ac effeithiol yn codi arian ar gyfer elusennau. Mae’n weithgar yn codi arian ar gyfer ymchwil i’r clefyd creulon Motor Neurone, gan iddi golli ffrind agos i’r clefyd, a bu hefyd yn codi arian i brynu cyfarpar allweddol i ward arbenigol Calon Plus yn Ysbyty Glangwili. Mae’n adnabyddus iawn i gystadleuwyr yr Eisteddfod Genedlaethol gan ei bod wedi gwirfoddoli ar y Maes ers 1984, gan ofalu am y Pagoda a mwynhau cyfarfod â ffrindiau hen a newydd yn flynyddol.
 
Gari Wyn
Byd busnes a cheir yw arbenigedd Gari Wyn Jones, Bangor. Er iddo hyfforddi fel athro Hanes a gweithio yn y maes hwnnw am gyfnod, roedd mentergarwch yn ei waed, ac yn 1990 aeth ati i sefydlu ei fusnes gwerthu ceir ei hun, Ceir Cymru. Mae darparu gwasanaeth Cymraeg wrth galon y cwmni, a’r iaith i’w gweld ym mhob elfen o’u gwaith. Mae’n weithgar yn annog Cymry lleol, a phobl ifanc yn arbennig, i fentro ym myd busnes, ac yn ymgynghorydd entrepreneuriaid ifanc ar ran Menter a Busnes gan ymweld ag ysgolion a cholegau yn rheolaidd i gynnig ei gyngor. Gyda’i ddiddordeb mewn hanes, mae’n arbenigwr ar ardal Uwchaled, hanes y Cymmrodorion, a hanes Jac Glan-y-gors yn Llundain.
 
Rowland Wynne
Gellid bod wedi anrhydeddu Rowland Wynne, Caerdydd am ei waith yn hyrwyddo’r Gymraeg yn ardal Taf Elái, a’i gyfraniad pwysig i fywyd cymunedol y fro honno am flynyddoedd lawer. Efallai mai ei brif gymwynas yn lleol oedd sefydlu a threfnu Cylch Cadwgan, cymdeithas lenyddol sy’n cyfarfod yn rheolaidd. Bu’n gweithio ym myd addysg, wedi treulio blynyddoedd gyda’r Brifysgol Agored a Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, gan gyfrannu’n sylweddol i’r sector yng Nghymru. Ond, fe’i hanrhydeddir eleni am ei waith ymchwil a’i gyfrol am y gwyddonydd athrylithgar o Geredigion, Yr Athro Evan James Williams. Dyma gyfrol feistrolgar a hynod o ddarllenadwy sydd yn creu llwyfan pwysig i waith gwyddonydd o fri, mewn ffordd ddarllenadwy ac apelgar.
 

 

https://eisteddfod.cymru/cyhoeddi-urddau-gorsedd-eisteddfod-sir-conwy

 

Diwrnod Cymdeithasol yr Orsedd 2018

DIWRNOD  CYMDEITHASOL  YR  ORSEDD

29 MEDI 2018

Yn flynyddol, er 1980, mae yna becyn yn dod trwy’r post i’m cartref o’r Bathdy Brenhinol. Set o ddarnau arian y flwyddyn arbennig honno sydd yn y pecyn, yr hyn mae’r Bathdy yn ei alw’n ‘Set Ddisglair heb ei Chylchredeg’. Bob blwyddyn byddaf yn edrych ar y darnau ac yn addo i mi fy hun ymweliad â’r Bathdy er mwyn cael gweld sut y gwneir arian. Diolch i Orsedd y Beirdd, ac yn fwyaf arbennig i’r Arwyddfardd am drefnu, daeth cyfle ddiwedd mis Medi eleni – y Bathdy Brenhinol yn Llantrisant oedd canolbwynt Cyfarfod Cymdeithasol yr Orsedd 2018.

Cyfarfod gyntaf yn y ‘Miskin Arms’ ym Meisgyn; adeilad a gafodd ei adnewyddu ’nôl yn 2016 ond sydd wedi llwyddo i gadw nodweddion adeilad cofrestredig Gradd II yn hynod o glyfar ac effeithiol. Perchennog y ‘Miskin Arms’ yw’r cogydd Dudley Newbery, gŵr sy’n adnabyddus ar draws Cymru, a thros y ffin, am sawl rhaglen goginio. Mae hefyd wedi cyhoeddi nifer o lyfrau o ryseitiau, a gwyddom am ei waith clodwiw yn hyrwyddo bwyd a chynnyrch Cymreig. Nid oedd Dudley yno i’n croesawu ond cawsom ginio pleserus o benfras, cyw iâr a golwyth porc, gyda dewis o roliau meringue neu deisen gaws i orffen. Gwledd yn wir!

Troi wedyn am y Bathdy a chael ein harwain gan dywysyddion Cymraeg o amgylch ffatri’r Bathdy ac yna i’r arddangosfa. I mi fel gwyddonydd, amheuthun oedd cael clywed am y modd y try cymysgedd o fetelau amrwd yn ddarn disglair o arian yn fy mhoced, a’r cyfoeth o dermau Cymraeg sy’n bodoli i ddisgrifio gwahanol brosesau’r bathu. Clywsom am hanes y Bathdy, yn mynd ’nôl dros fil o flynyddoedd. Yn wreiddiol, cyfres o siopau o fathwyr arian, wedi eu lleoli yn Llundain, oedd yn gyfrifol am gynhyrchu’r darnau arian ond erbyn 1279, canolwyd popeth yn Nhŵr Llundain. I unrhyw un sydd wedi ymweld â’r Tŵr, dyma darddiad yr ardal a elwir yn ‘Mint Street’. Yma y bu’r Bathdy hyd 1810 pan symudwyd y cyfan i bedair erw o dir yn Little Tower Hill gerllaw, ac yma y bu am ryw 150 mlynedd wedyn hyd nes symud i’r safle presennol yn Llantrisant, sy’n gorchuddio arwynebedd o bron 30 erw, ym mis Rhagfyr 1968. Yn ôl yr hanes, i James Callaghan, a oedd yn Ganghellor y Trysorlys ar y pryd, y mae’r diolch mai i Gymru y daeth y Bathdy.            

Cawsom ddilyn buchedd darn o arian! Mae union gyfansoddiad pob darn arian, a gytunir rhwng y Bathdy Brenhinol a’r Trysorlys, yn gyfrinach o’r radd uchaf. Rhaid gwneud popeth i osgoi unrhyw bosibilrwydd o ddynwared a chreu arian ffug. Toddir y metal mewn ffwrneisi sy’n cynhesu i ryw 1450 °C cyn bod yr hylif metelig yn cael ei arllwys allan a’i rolio’n stribyn un-darn mewn coil enfawr. Blingir naill ochr a’r llall o’r stribyn metal i waredu unrhyw amhurdebau; dyma sy’n sicrhau sglein a glendid y metal. Eir ati wedyn i ail-rolio’r metal i sicrhau bod iddo’r trwch cywir, cyn bod peiriant trydyllu yn cynhyrchu disgiau maint darn arian ar gyfradd o ryw 8,000 y funud. Yna, i’r peiriant gosod rhimyn sy’n sicrhau’r ymyl fechan honno sy’n bodoli ar ein darnau arian. Os oes angen electroplatio, dyma pryd y gwneir hynny. Cynhesir y disgiau wedyn i dymheredd o ryw 950 °C i’w paratoi ar gyfer eu bathu, ond cyn hynny, rhaid eu golchi mewn asid i waredu unrhyw frychau sy’n parhau. Defnyddir deiau penodol i greu’r argraff ar flaen a chefn y darn arian – i wneud hynny rhaid wrth wasg sy’n medru creu gwasgedd o 150 tunnell. Cynhyrchir darnau arian ar gyfradd o 750 darn y funud.

Braint fawr i ni Orseddigion oedd cael bathu ein darn £2 ein hunain – peth yn sicr i’w gadw fel cofrodd o’n hymweliad. Clywsom am y trigain a mwy o wledydd y mae’r Bathdy yn gyfrifol am gynhyrchu arian iddynt. Y Bathdy sydd hefyd yn gyfrifol am baratoi medalau – o fedalau’r Gemau Olympaidd yn Llundain yn 2012, i fedalau milwrol ac anrhydedd y Deyrnas Unedig. Y Bathdy Brenhinol sy’n creu’r hyn a elwir yn ‘Sêl Fawr y Deyrnas’, y sêl honno a ddefnyddir i gadarnhau ac awdurdodi’r deddfau a gytunir yn San Steffan, ac erbyn hyn yn senedd-dai datganoledig gwledydd y Deyrnas Unedig.           

Ar ôl cael ein tywys o amgylch y ffatri, braf oedd cael cyfle i arsylwi a myfyrio ychydig yn fwy hamddenol yn yr arddangosfa. Efallai mai un gwendid o’r arddangosfa yw nad oes nemor dim sylw yn cael ei roi i fathu arian yn ein gwledydd cyn cyfnod dechreuadau’r Bathdy. Gwyddom fod yna arian yn cael ei fathu gan ein cyndeidiau Celtaidd o leiaf ganrif cyn geni Crist; yn wir cofrestrir dros 45,000 o ddarnau arian Celtaidd sydd wedi eu darganfod yng ngwledydd Prydain yn y Gofrestr Arian Geltaidd yn Rhydychen. Er nodi hyn, mae’r arddangosfa yn hynod addysgiadol a diddorol. Mae ynddi drysorau dirifedi: o geiniog Alfred Fawr yn dyddio o tua 880 O.C. i sofran aur Harri’r VIII y dywedir ei fod yn un o’r darnau arian mwyaf enwog a welodd y byd erioed; ac o fedalau Waterloo 1815, gyda phob un o’r 39,000 medal a fathwyd yn cario enw’r milwr penodol a oedd yn ei derbyn (y tro cyntaf i hyn gael ei wneud erioed), i’r ‘arian na fodolodd’, sef yr arian a baratowyd ar gyfer teyrnasiad Edward VIII ond na chylchredwyd oherwydd ymddiorseddiad y brenin cyn ei goroni. Clywsom hefyd am geiniog 1933 – y prinnaf o’r prin! Ym 1933, roedd cymaint o geiniogau yn cylchredeg fel nad oedd angen bathu mwy. Credir mai dim ond rhyw hanner dwsin a fathwyd. Yn ôl yr hanes, defnyddiwyd tair i’w claddu, fel oedd yn draddodiadol, o dan gerrig sylfaen tri adeilad; mae un yng nghasgliad y Bathdy Brenhinol, un arall yn yr Amgueddfa Brydeinig a’r llall … pwy a ŵyr!

Gallwn ysgrifennu llawer mwy am ein hymweliad. Sicrhaodd y gymysgedd o gymdeithas glòs fy nghyd-Orseddigion, y cinio tra blasus a’r wefr o ddod i ddeall yr hyn sydd tu ôl i’r darnau arian yn ein pocedi brynhawn arbennig ac unigryw iawn. Mawr ein diolch am yr holl drefnu. Gydag ymddiheuriadau am aralleirio T. Gwynn Jones yn ei gerdd ‘Penmon’, heb os nac oni bai, ‘Rhyw Sadwrn uwch na Sadyrnau oedd’.                     

Hefin Jones (Hefin Pencader)